Romana Yildiz Çakar "Ev Rê Naçe Bihuştê" îsal ji alî weşanxaneya Lîsê ve hate çapkirin. Vebêjera romanê Şemsîxan e, û bi xwe saxfilitiyek e ji trajediyeke mezin. Ew trajedî digel ku navê Êzîdî û Şengalê di nav romanê de tinebin jî, em bi peyvên wekî 'zarokên Rojê, Qewlbêj, Teyrê Tawis', 'reşahî, kujerê destbişûr' têderdixin ku behsa Şengalê û zilma DAIŞ’ê tê kirin. Şemsîxan dikeve destê 'reşahiyan' û dibe êsîra wan. Şemsîxan tenê qala êsîrtiya xwe nake di ber re jî qala rojên beriya êsîrtiya xwe dike ku tê de bibîranînên wê yên xweş jî hene. Zemanê qewimîna rûdanên di romanê de lînear (li ser xeteke rast a ber bi pêş ve) e, bes vegotina wan fena zîkzakê ye, ango di nav çîrokê de vebêjer, geh rûdanê dibe paş geh tîne pêş.
Ez ê di vê nivîsê de dêhna xwe bidim ser zeman û şiklê vegotina romanê ku bi ya min qisûr û nuqteyên nelihevkirî dihewine. Perspektîva vegotinê 'ez' e ango bi fokusa Şemsîxanê em pê dihesin bê ka çi diqewime. Lê çawa di romanê de 'ez' bi du forman derdive pêşberî me;
Ez-a vedibêje: Ez a ku ji me re meselê dibêje, qala qewimînan dike. Bi zimanê medyayê em bêjin, weşana zindî ye.
Ez-a vegotî: Ew ez e ku di nav rûdanan de ye, tiştên qala wan dike tevde qewimîne û ew bi xwe jî şahida wan e. Dîsa em bi zimanê medyayê bêjin, weşana ji arşîvê ye.
Her wiha ew her du 'ez'-an jî xwedan du zemanên cuda ne.
Zemanê vedibêje: Ew zeman e ku romanê vedibêje, hê neqediyaye û diqewime.
Zemanê vegotî: Ew zeman e ku qewimiye û qediyaye, 'ez' êdî dibe 'min', û ji vî zemanî bihuriye û çûye dipeyive, hereket dike û hwd.
Hevdûnegirtina zeman û ez-an
Nabe ku vebêjer her du zemanan têvlî hev bike û serî li xwendevanên xwe gêj bike. Ger bi qest bixwaze serî lê gêj bike jî, gerek ji heq derkeve, mirov bizane ku derdê wê 'serî lê gêj kirin' e, sermeselê, teknîka herikîna hiş, vê mecalê dide vebêjer ku zeman ji dewrê derxe û di hizir de vî li bin guhê hev bixe. Lê di vê romanê de bi ya min, li hin ciyan şaştî, qisûr û nelihevkirina zeman û ez-an hene. Ez ê bi çend mînakan ji romanê mebesta ji qisûr û nelihevkirinan zelaltir bikim;
"Dawîya her şevê heye helbet. Dema palikê çavên min hêdî hêdî vebû, tîrêjeke bi rehm xwe bera nava çavên min da û nema zanim bê çawa şeva tarî bi dawî bû. Tu tiştek nayê bîra min. Naxwazim were bîra min jî. Serê min pir giran bûye." (Rûpel 58)
Her du hevokên destpêkê eydê ez-a vegotî û zemanê vegotî ne. Hingî "palikê çavên" wê hêdî hêdî vebûye, yanî her tişt qewimiye. Hevoka sêyemîn jî bileksê her du hevokên pêşî eydê ez-a vedibêje û zemanê vedibêje ye ji ber di vê kêliyê de yanî di kêliya vegotinê de tiştek nayê bîra wê û jixwe, naxwaze bîne bîra xwe jî. Ji ber formên her du ez û zemanan hene, mirov hebekî dilikume, bes bi hevoka dawî bi vebêjer re serê xwendevan jî giran dibe, ji ber ku nizane bê di kîjan zemanî de serê wê giran bûye. Jixwe, hingî her du formên ez û zemanan ketiye nav hev, di nav hevokekê de jî ew tevlîhevî xuya dike; "tîrêjeke bi rehm xwe bera nava çavên min da û nema zanim bê çawa şeva tarî bi dawî bû" Ji bo duristî û berbiheviya hevokê gerek "min nema dizanî" bûya, bi min ew ne şaştiyeke bêhemd e, bileks qisûr û nelihevkirina ez û zemanan xwe di tevlîheviya formên zemanan de daye der.
Heta carinan welê dibe ku vebêjer xwe ji bîr dike;
"Tu deng jê nedihat. Sîyek bû û dabû dû min. Hîn jî di quncikê de sekinîbû û li min dinihêrî." (R.70)
Ez- a vedibêje ji me re qala çîroka qewimî dike, lê di wir de ez-a vegotî ji zemanekî bihûrî dibêje "hîn jî", jixwe, di warê gramerê de jî hevokeke jihevdeketî ye; "Hîn jî di quncikê de sekinîbû", 'hîn' hokereke Kurdî ye û gava yekser bi lêkerê re pêwendiya wê hebe, îşaret bi tiştekî pêk tê an pêknehatî dike lê belê lêkera wê hevoka navbirî "sekinibû" ye ango pêkhatî ye.
Kî dipeyive?
Ma carna xwe ji bîr dike û hew! Bi hevokên ku em pê nizanin bê ka ji kîjan ez û zemanê dipeyive, şîroveyên felsefîk dike;
"Dîroka azadiyê di navbera du dinyayan de maye; çiqas rûyê jinê li dinyaya ronî be jî, mêran, lingekî wê bi dinyaya tarî ve zincîr kirine." (Rûpel- 49)
Şemsîxan di rojên êsîrî de çav bi Biro dikeve ku lawê mala Şerîfo ye. Paşê hizra wê dihere ser kêliyên bi wan re bihurîne; "Ji bêçaretiyê dîsa min çavê xwe kir qelîştokê. Rêyeke dûdirêj xuya dikir. Ew qas dûdirêj bû ku, çû çû heta ber derîyê mala xalê Şerîfo". (R. 136)
Paşê li xwe divarqile, lê ne li cih û zemanê rast;
"Ew çi tofan bû niha van bîranîna hemû yeko yeko ji hişê min dikeve li vê qedera reş û parçe parçe dibe. Niha Xidirê mala Şerîfo di nava reşahîyên ku ji xwe re dibêjin em ‘’leşkerên xwedê ne’’ de wekî wan tilîya xwe radike hewayê û tekbîrê tîne." (Rûpel 137-138)
Kengî û li ku wiha dihizire? Gerek di zemanê vedibêje de wiha bigota, ji ber êsîrbûna wê qewimî û çûye ne mimkun e ji vir ji me re bîranînên xwe neqil bike.
Derdikeve derveyî hikmê xwe
Mînakên lihevnekirin û qisûrên vegotin û zemanê dikarim zêde bikim lê ez dibêm qey ewqas bes in. Carna jî ez-a Şemsîxan di vegotinê de derdikeve derveyî hikmê xwe yanî tiştên nikare bibîne jî dibîne.
"Derîyekî biçûk xuya bû. Dêya min destê min ber bi deriyê biçûk ve kaş kir û got: ‘’Zû ke, derî veke, têkeve hundir û dernekeve!’’ Laşê min ji tirsan dicirifî. Zûzûka min xwe avêt pişt lastîkên reş û derîyê biçûk bi ser xwe de girt" (Rûpel 75)
Derî di ser xwe de girtiye lê dîsa jî Şemsîxan tiştên li pişt derî dibîne;
"Hîn berî dayê Xasê bi lastîkan pêşîya dêrîyê biçûk bigire, Çinê, Alê, Zîzê, Nofa û Perwîna biçûk, bi hewar hewar xwe avêtin hewşê. Min ji dengê wan ew nas kir. Dayika min, bi hatina wan re bêtir şaş û şerpeze bû, lewma nizanîbû ka çi bike, hema derîyê biçûk vekir, yeko yeko şand cem min û bi dengekî nizm em temî kirin: ‘’Dengê xwe nekin! Çi dibe bila bibe, lê ji vir dernekevin. Çi jî bibe haa!" (Rûpel 75)
Jixwe, Şemsîxan bi xwe jî dibêje, "Min ji dengê wan ew nas kir" lê belê rexmî ku li pişt derî ye, dikare "şaş û şerpeze bû"na diya xwe bibîne.
Piştre em pêdihesin ku dikare hewşê û meydana gund jî bibîne. "Derîyê biçûk ê darînî me bi ser xwe de girt. Di qelîştokên derî re me hewş didît û di qelîştokên pirîketan re jî meydana gund" (Rûpel 75) Ha ji wê "qelîştokên pirîketan" heta dikare detaya "girêz ji devê wan dihat" jî bibîne!
Çima Kurd çima ne Êzîdî?
Wekî me di destpêkê de jî got, nivîskar qet navê Êzîdî û Şengalê hilnade, lê sermeselê navê Mûsilê heye, "Mûsil; çarşiya xanîmetan" (R. 109) Mirov dikare bêje, tercîha nivîskar e, bes li dewsa Êzîdî bikaranîna Kurd bi serê min neket.
"Ax Şemsîxan! Ev ferman e, fermana me kurdan e, li hember xwedayê me hemû xerab rabûne xwîna me kirine şerbet qurtequrta wan e. Ev fermana heftê û çaran e.’’ (R. 153)
Nizanim, min heta niha hîç nebihistiye û nexwendiye li dewsa fermana Êzîdiyan kesî gotibe fermana Kurdan. Ji bo romanê ger rûdaneke ji jiyana rastîn û fermaneke her kes pê dizane hatibe tercîhkirin, nexwe divê peyv û diyalogên romanê jî bi qasî rûdanê rast bin.
Gerek nivîskar ewqas comerd nebe
Her wiha di romanê de şaşitiyên herfan pir hebûn, çend mînak ji wan şaşitiyan;
"giren mezin, giren biçûk" (Rûpel 18), "Kelaşo" (R. 21), "mêwan" (R.136)
Ji xeynî şaşitiyên herfan hin şaşitiyên beloq jî -dibe ku tercîh jî bin- hebûn, hin ji wan:
"Her kesî berê xwe dan goristanê." (Rûpel 19)
A rast: Her kesî berê xwe da goristanê
"Şirmaqek di bin guhê Perwîn de lê xist" (R. 48)
A rast: Şirmaqek li bin guhê Perwînê xist
"ku ka" (R 133,152,167)
A rast: Ger ka hebe ne hewcêyî ku’yê ye.
"Ew gotina dayê Xasê pir zora Zîzê biribû" (R. 137)
A rast: Ew gotina dayê Xasê pir çûbû zora Zîzê
"tilîlî bikişîne" (R. 186)
A rast: bililîne
Ji xeynî wan, tenê di rûpela 66’an de 5 caran gotiye "dayika min digot", bi ya min gerek nivîskar di bikaranîna peyvan de ewqas comerd nebe.
Ez ê di vê nivîsê de dêhna xwe bidim ser zeman û şiklê vegotina romanê ku bi ya min qisûr û nuqteyên nelihevkirî dihewine. Perspektîva vegotinê 'ez' e ango bi fokusa Şemsîxanê em pê dihesin bê ka çi diqewime. Lê çawa di romanê de 'ez' bi du forman derdive pêşberî me;
Ez-a vedibêje: Ez a ku ji me re meselê dibêje, qala qewimînan dike. Bi zimanê medyayê em bêjin, weşana zindî ye.
Ez-a vegotî: Ew ez e ku di nav rûdanan de ye, tiştên qala wan dike tevde qewimîne û ew bi xwe jî şahida wan e. Dîsa em bi zimanê medyayê bêjin, weşana ji arşîvê ye.
Her wiha ew her du 'ez'-an jî xwedan du zemanên cuda ne.
Zemanê vedibêje: Ew zeman e ku romanê vedibêje, hê neqediyaye û diqewime.
Zemanê vegotî: Ew zeman e ku qewimiye û qediyaye, 'ez' êdî dibe 'min', û ji vî zemanî bihuriye û çûye dipeyive, hereket dike û hwd.
Hevdûnegirtina zeman û ez-an
Nabe ku vebêjer her du zemanan têvlî hev bike û serî li xwendevanên xwe gêj bike. Ger bi qest bixwaze serî lê gêj bike jî, gerek ji heq derkeve, mirov bizane ku derdê wê 'serî lê gêj kirin' e, sermeselê, teknîka herikîna hiş, vê mecalê dide vebêjer ku zeman ji dewrê derxe û di hizir de vî li bin guhê hev bixe. Lê di vê romanê de bi ya min, li hin ciyan şaştî, qisûr û nelihevkirina zeman û ez-an hene. Ez ê bi çend mînakan ji romanê mebesta ji qisûr û nelihevkirinan zelaltir bikim;
"Dawîya her şevê heye helbet. Dema palikê çavên min hêdî hêdî vebû, tîrêjeke bi rehm xwe bera nava çavên min da û nema zanim bê çawa şeva tarî bi dawî bû. Tu tiştek nayê bîra min. Naxwazim were bîra min jî. Serê min pir giran bûye." (Rûpel 58)
Her du hevokên destpêkê eydê ez-a vegotî û zemanê vegotî ne. Hingî "palikê çavên" wê hêdî hêdî vebûye, yanî her tişt qewimiye. Hevoka sêyemîn jî bileksê her du hevokên pêşî eydê ez-a vedibêje û zemanê vedibêje ye ji ber di vê kêliyê de yanî di kêliya vegotinê de tiştek nayê bîra wê û jixwe, naxwaze bîne bîra xwe jî. Ji ber formên her du ez û zemanan hene, mirov hebekî dilikume, bes bi hevoka dawî bi vebêjer re serê xwendevan jî giran dibe, ji ber ku nizane bê di kîjan zemanî de serê wê giran bûye. Jixwe, hingî her du formên ez û zemanan ketiye nav hev, di nav hevokekê de jî ew tevlîhevî xuya dike; "tîrêjeke bi rehm xwe bera nava çavên min da û nema zanim bê çawa şeva tarî bi dawî bû" Ji bo duristî û berbiheviya hevokê gerek "min nema dizanî" bûya, bi min ew ne şaştiyeke bêhemd e, bileks qisûr û nelihevkirina ez û zemanan xwe di tevlîheviya formên zemanan de daye der.
Heta carinan welê dibe ku vebêjer xwe ji bîr dike;
"Tu deng jê nedihat. Sîyek bû û dabû dû min. Hîn jî di quncikê de sekinîbû û li min dinihêrî." (R.70)
Ez- a vedibêje ji me re qala çîroka qewimî dike, lê di wir de ez-a vegotî ji zemanekî bihûrî dibêje "hîn jî", jixwe, di warê gramerê de jî hevokeke jihevdeketî ye; "Hîn jî di quncikê de sekinîbû", 'hîn' hokereke Kurdî ye û gava yekser bi lêkerê re pêwendiya wê hebe, îşaret bi tiştekî pêk tê an pêknehatî dike lê belê lêkera wê hevoka navbirî "sekinibû" ye ango pêkhatî ye.
Kî dipeyive?
Ma carna xwe ji bîr dike û hew! Bi hevokên ku em pê nizanin bê ka ji kîjan ez û zemanê dipeyive, şîroveyên felsefîk dike;
"Dîroka azadiyê di navbera du dinyayan de maye; çiqas rûyê jinê li dinyaya ronî be jî, mêran, lingekî wê bi dinyaya tarî ve zincîr kirine." (Rûpel- 49)
Şemsîxan di rojên êsîrî de çav bi Biro dikeve ku lawê mala Şerîfo ye. Paşê hizra wê dihere ser kêliyên bi wan re bihurîne; "Ji bêçaretiyê dîsa min çavê xwe kir qelîştokê. Rêyeke dûdirêj xuya dikir. Ew qas dûdirêj bû ku, çû çû heta ber derîyê mala xalê Şerîfo". (R. 136)
Paşê li xwe divarqile, lê ne li cih û zemanê rast;
"Ew çi tofan bû niha van bîranîna hemû yeko yeko ji hişê min dikeve li vê qedera reş û parçe parçe dibe. Niha Xidirê mala Şerîfo di nava reşahîyên ku ji xwe re dibêjin em ‘’leşkerên xwedê ne’’ de wekî wan tilîya xwe radike hewayê û tekbîrê tîne." (Rûpel 137-138)
Kengî û li ku wiha dihizire? Gerek di zemanê vedibêje de wiha bigota, ji ber êsîrbûna wê qewimî û çûye ne mimkun e ji vir ji me re bîranînên xwe neqil bike.
Derdikeve derveyî hikmê xwe
Mînakên lihevnekirin û qisûrên vegotin û zemanê dikarim zêde bikim lê ez dibêm qey ewqas bes in. Carna jî ez-a Şemsîxan di vegotinê de derdikeve derveyî hikmê xwe yanî tiştên nikare bibîne jî dibîne.
"Derîyekî biçûk xuya bû. Dêya min destê min ber bi deriyê biçûk ve kaş kir û got: ‘’Zû ke, derî veke, têkeve hundir û dernekeve!’’ Laşê min ji tirsan dicirifî. Zûzûka min xwe avêt pişt lastîkên reş û derîyê biçûk bi ser xwe de girt" (Rûpel 75)
Derî di ser xwe de girtiye lê dîsa jî Şemsîxan tiştên li pişt derî dibîne;
"Hîn berî dayê Xasê bi lastîkan pêşîya dêrîyê biçûk bigire, Çinê, Alê, Zîzê, Nofa û Perwîna biçûk, bi hewar hewar xwe avêtin hewşê. Min ji dengê wan ew nas kir. Dayika min, bi hatina wan re bêtir şaş û şerpeze bû, lewma nizanîbû ka çi bike, hema derîyê biçûk vekir, yeko yeko şand cem min û bi dengekî nizm em temî kirin: ‘’Dengê xwe nekin! Çi dibe bila bibe, lê ji vir dernekevin. Çi jî bibe haa!" (Rûpel 75)
Jixwe, Şemsîxan bi xwe jî dibêje, "Min ji dengê wan ew nas kir" lê belê rexmî ku li pişt derî ye, dikare "şaş û şerpeze bû"na diya xwe bibîne.
Piştre em pêdihesin ku dikare hewşê û meydana gund jî bibîne. "Derîyê biçûk ê darînî me bi ser xwe de girt. Di qelîştokên derî re me hewş didît û di qelîştokên pirîketan re jî meydana gund" (Rûpel 75) Ha ji wê "qelîştokên pirîketan" heta dikare detaya "girêz ji devê wan dihat" jî bibîne!
Çima Kurd çima ne Êzîdî?
Wekî me di destpêkê de jî got, nivîskar qet navê Êzîdî û Şengalê hilnade, lê sermeselê navê Mûsilê heye, "Mûsil; çarşiya xanîmetan" (R. 109) Mirov dikare bêje, tercîha nivîskar e, bes li dewsa Êzîdî bikaranîna Kurd bi serê min neket.
"Ax Şemsîxan! Ev ferman e, fermana me kurdan e, li hember xwedayê me hemû xerab rabûne xwîna me kirine şerbet qurtequrta wan e. Ev fermana heftê û çaran e.’’ (R. 153)
Nizanim, min heta niha hîç nebihistiye û nexwendiye li dewsa fermana Êzîdiyan kesî gotibe fermana Kurdan. Ji bo romanê ger rûdaneke ji jiyana rastîn û fermaneke her kes pê dizane hatibe tercîhkirin, nexwe divê peyv û diyalogên romanê jî bi qasî rûdanê rast bin.
Gerek nivîskar ewqas comerd nebe
Her wiha di romanê de şaşitiyên herfan pir hebûn, çend mînak ji wan şaşitiyan;
"giren mezin, giren biçûk" (Rûpel 18), "Kelaşo" (R. 21), "mêwan" (R.136)
Ji xeynî şaşitiyên herfan hin şaşitiyên beloq jî -dibe ku tercîh jî bin- hebûn, hin ji wan:
"Her kesî berê xwe dan goristanê." (Rûpel 19)
A rast: Her kesî berê xwe da goristanê
"Şirmaqek di bin guhê Perwîn de lê xist" (R. 48)
A rast: Şirmaqek li bin guhê Perwînê xist
"ku ka" (R 133,152,167)
A rast: Ger ka hebe ne hewcêyî ku’yê ye.
"Ew gotina dayê Xasê pir zora Zîzê biribû" (R. 137)
A rast: Ew gotina dayê Xasê pir çûbû zora Zîzê
"tilîlî bikişîne" (R. 186)
A rast: bililîne
Ji xeynî wan, tenê di rûpela 66’an de 5 caran gotiye "dayika min digot", bi ya min gerek nivîskar di bikaranîna peyvan de ewqas comerd nebe.
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen