Kürt aydınlanmasının yılı: 1963

Kürt aydınlanması ve Dicle-Fırat

1963, Kürt aydınlanmasında önemli bir yıl. İsyan söylenceleriyle büyümüş bir kuşağın, her alanda kendini göstereceği bir yıl… Birbirinden habersiz olsalar da gelecek kuşakların belleğinde bu isimler ve girişimler aynı resmin birer parçası olacaktır. Ne mi var 1963 yılında? Ne yok ki? Kürtler açısından çok hareketli ve bereketli geçti 1963 yılı. Irak’ta rejimle Kürt savaşçıları arasında Mustafa Barzani öncülüğünde başlayan ve daha sonra ‘Eylül Devrimi’ olarak anılacak olan savaşın doruğa çıktığı, General Kasım’ın darbe ile devrildiği yıldır. Abdullah Peşêw o yıl devrime katılır ve Hewlêr dergisinde ilk kez şiiri yayımlanır. Şêrko Bêkes de 5 yıl sonra yayımlanacak olan ilk kitabında yer alacak şiirlerini o yıl yazar. Cegerxwîn Şam’da tutuklanır. Yılmaz Güney ise cezaevinden çıkar ve ilk filmlerinden biri olan ‘İkisi de Cesurdu’ filmini senaryosunu yazıp, oynar. Avrupa’daki Kürt öğrenciler ‘Hêviya Welêt’ dergisini, İstanbul’da ise Musa Anter ‘Deng’, Doğan Kılıç ‘Roja Newe’ gazetesini çıkarırlar. 12 kişi daha sonra ’23’ler Davası’ diye anılacak davada ‘Kürt Devleti kurmak isterken’ yakalanır! Ayşe Şan plak çıkarmak için İstanbul’un yolunu tutar. Riya Teze’nin de en verimli yıllarındandır. Fêrîkê Ûsiv, Şikoyê Hesen, Mîkaêlê Reşîd, Sehîdê Îbo, Emerîkê Serdar gibi genç yazarların yazıları, şiirileri ilk kez gazetede yayımlanır. Yine girişken iki genç Ordîxanê Celîl ve Celîlê Celîl köy köy dolaşıp Kürt folklorunu derlerler.  Silvanlı Yusuf Azizoğlu Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı’dır. Tarık Ziya Ekinci, avukat kardeşi Tahsin Ekinci ve Canip Yıldırım ile beraber Diyarbakır’da TİP il örgütünü kurar ve aynı yıl TİP Diyarbakır’da girdiği yerel seçimlerde aldığı yüzde 12,58 oy oranıyla üçüncü parti olur. Rehim Qazî’nin Pêşmerge romanı Bakü’de Azerice yayımlanır. W. E Eaglton ‘The Kurdish Republic of 1946’ kitabını Londra’da basar. Yine başka bir Kürdolog M. B. Rudenko, Mele Mehmûdê Bazidî’nin ‘Adat û Rusûtnameyê Ekradîye’ kitabını Moskova’da yayımlar. Hala dillerde olan ‘Welatê me Kurdistan e’ şarkısı o yıl yapılır. Sanat ve siyaset dışında da hareketlilik vardır. Diyarbakırlı maceraperest çocuk Mehmet Şori ikinci kez Almanya’ya gider ve Amerika’ya kaçmak isterken yakalanır. Türk tiyatrosunda Keşanlı Ali olarak bilinen ünlü kabadayı Kürt Cemali Ankara’da öldürülür…

8 sayı çıkan Dicle-Fırat
Bir efsunu vardır 1963’ün. Kürt aydınlanmasının yılıdır derim kendi kendime. Dicle-Fırat gazetesi de var, Edip Karahan’ın çıkardığı Kürtçe ve Türkçe olan gazete. Gerçi o, 1 Ekim 1962 yılında yayın hayatına başladı fakat 8 sayısından 5’i 1963’e ait. Bu yüzden onu da 1963 Kürt Aydınlanması’nın hanesine eklersem, yanlış yapmış olmam sanırım. Toplamda 8 sayı olmasına rağmen o yıllarda çıkmış en uzun ömürlü Kürt gazetesidir. Aylık yayımlanan gazetenin bir sayısı bir gün, iki sayısı iki gün, bir sayısı da 11 gün gecikmeyle çıkmış. 23’ler Davası’nda Edip Karahan da tutuklanınca, gazete de kapatılır.
Gazetenin yazarları arasında dönemin etkin aydınları var. En aktif iki isim olan Edip Karahan ve Musa Anter gerçek isimlerinin yanı sıra farklı isimlerle de yazarlar. Dr. Sait Kırmızıtoprak, Hüseyin Sağnıç, Şevket Epözdemir ve daha niceleri de var yazar kadrosunda. Farklı şehir ve ilçelerden birçok okuyucu mektubunun yayımlandığı gazeteyi, Osman Sebrî bir şiir ile selamlar.
Bu okuyucu mektuplarından biri de 22 yaşında ölen şair ‘Selâhattin Gümgüm’e aittir. Mektubu gönderdiği tarihte 18 yaşında olan Selahaddînê Gumgumî o yıllarda Serda mahlasıyla Kürtçe şiirler yazar. Geçen yıl Serda’nın tek divanı ‘Derdê Welat’ adıyla Nûbihar yayınları tarafından basılmıştı. Yayımlandığı dönemde yasaklamalar, engellemler ve toplatılmalar ile karşı karşıya kalan gazete maddi zorluklar ile de boğuşur. Son sayısında Edip Karahan biraz da hayıflanarak şöyle seslenir: ”Urfa, Siverek, Elazığ, Iğdır, Van, Tutak bayilerimizden haber alamıyoruz. Bizi finanse eden bir sermayedar yok. Bayilerimiz de gazete paralarını göndermezlerse gazete ne ile çıkar? Gazete çıkarmak için yağmur duasına mı çıkalım?”






                                                                                     * Bu yazı 1 Ekim 2019'da Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı.