- 1682 tarihli Alain Manesson-Mallet’in çizdiği haritada Kürdistan, Amediye ve Şarezor şehirlerini kapsayan bir ülke.
17. yüzyıldan sonra Avrupalı kartograf ve seyyahların çizdiği haritalar, özellikle devletsiz halklar ve o dönemden pek yazılı eserleri bulunmayan halklar için hâlâ önemli kaynaklar niteliğinde. ‘Kürdistan’ gibi varlığı inkar edilen bir ülke için de o dönem çizilen haritalar tarihi birer belge niteliğinde. Peki birçok dünya haritasında Batılı kartografların yer verdiği Kürdistan, ilk olarak hangi haritada bu isimle yer almış?
Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı I. Fransuva’ya gönderdiği Ocak 1526 tarihli mektubunda ‘zafer kılıcımla fetheylediğim’ diyerek andığı diyarlardan biri de Kürdistan’dır. Bu mektupta Diyarbekir ve Kürdistan yan yana iki ayrı ülke olarak zikredilmiş. Kanunî Sultan Süleyman zamanında 1527’de Osmanlı İmparatorluğu’nun idari taksimatını gösteren defterde, ‘Vilayet-i Kürdistan’ adında özerk bir bölgeden söz edilir. Bundan önceki başka kaynaklarda da Kürdistan adı geçer. Fakat yazıda bahsi geçen konu, ‘Kürdistan’ isminin ilkin ne zaman tedavüle girdiği değil, hangi haritada kendine yer bulduğudur.
Bilinen en eski harita, Fransalı kartograf ve mühendis Alain Manesson-Mallet’e ait. Öncesinde de Doğu dünyasında ‘Belad-ı Ekrad’, ‘Arz-ul Ekrad’ isimleriyle Batı dünyasında da ‘Curdi’, ‘Gordeni’ isimleriyle haritalarda kendine yer bulan Kürtlerin diyarı, en son adı ile yani Kürdistan ismiyle ilk kez 1682 yılında Fransızca basılan kitabında yer aldığı haritada var. Alain Manesson-Mallet’in, doğu ülkelerine hiç seyahat etmediği biliniyor. Buna göre o dönemki yazılı kaynaklardan ve seyyahların anlatımından yola çıkarak bu haritayı çizdiğini düşünebiliriz. Haritada Kanunî’nin Fransa kralına gönderdiği mektubunda zikrettiği gibi Diyarbekir ve Kürdistan iki ayrı ülke olarak var. Zira o yıllarda Diyarbekir, Osmanlı idari yapısına bağlı bir eyalet statüsündeydi.
Haritada Diyarbakır eyalet olarak ‘Diarbeck’, şehir merkezi de ‘Diarbekir’ olarak yer almış. Kürdistan’da ‘Curdistan’ biçiminde yazılmış ve coğrafik olarak da daha çok bugünkü Güney Kürdistan topraklarını kapsıyor. Bir diğer ilginç husus ise Kürtlerin ‘Serhed’ olarak adlandırdığı bölge ‘Armenie’ olarak adlandırılmış.
Haritanın yer aldığı kitap, ilk olarak 1683 yılında, beş bölüm halinde Paris’te orijinal dilinde, yani Fransızca basılır. Almanca baskısı ise 1684-1685 yılları arasında yayıncı Johann David Zunner tarafından yapılır. Kürdistan’ın olduğu Fransızca haritanın üzerinde 1682, Almanca baskısının üzerinde ise 1684 tarihi var.
 |
| Haritanın 1682 tarihli Fransızca baskısı |
Kitapta haritanın yanı sıra Kürdistan ve Diyarbekir üzerine bilgiler de mevcut. Almanca ‘Beschreibung des ganzen Welt-Kreises’ (Tüm dünya yuvarlağının tasviri) 1719 yılında yayımlanan yenilenmiş baskısında ”Curdistan, Diarbeker ve Hierad ülkeleri” başlığında Kürdistan ve Diyabekir üzerine bilgilere yer verilmiş. Şehir isimleri farklı biçimlerde yazılmış. Örneğin Şarezor’dan bahsederken bir yerde ’Chirfoul’, bir altbaşlıkta da Chirefoul yazılı. Yine Diyarbekir için de birkaç faklı versiyon var. Bu yüzden bu isimleri kitapta yer aldığı biçimiyle yazacağım. Parantez içinde yazılan şehir isimlerini de ben ekledim. Kürdistan ve Diyarbekir merkezi hakkında kitapta Türkçe çevirisiyle şu bilgiler yer alıyor: ”
Curdistan, Diarbeker ve Hierad ülkeleri
I- Kürdistan toprağı Ninive (Ninova) şehrinin kalıntısı olan Amediye ve Chirfoul (Şarezor) şehirlerini kapsar.
1.) Amediye bir mil uzunluğunda kabul edilen bir dağın ucunda durmakta. Kayalıkları bulunan bu şehrin suyu yoktur, fakat dağın yarığından dökülen taze ve iyi kaynakları taşırlar. Bu şehirde güçlü bir tütün ve mazi meşesi ticareti vardır ve birçok yerden buraya getirilir. Dicle’nin karşısından bulunan yıkılan Ninive surlarında görülmeye değer özel bir şey yok.
2.) Scahetelus, Chirefoul veya Scheherezul, yarısı Perslerin elinde olan bu şehir, yakın bir zamanda Türkler tarafından fethedildi ve burda oturan Beylerbeyin emri altında 20 sancak var.
II. Diarbecker ya da Diarbeck’de, Orta Diarbekir, Musul Raga ya da Rika, Bir ve Orfa bulunuyor.
1.) Diarbekir şehri ya da Karaaut, Dicle’nin batısında bir yükseklikte bulunuyor. Kendisi büyük ve çok sayıda halkın yaşadığı bu şehirde, ve ticareti de acayip bir çoğunlukla mazi meşesi meyvesi ile cilanan deriden oluşuyor. Bir taraftan başlayan çift kale ve kapılarla çevrili başka bir taraftan birbirine ulaşan çift sur ve burçlarla çevrilidir. Burda oturan Beylerbeyi’nin emrinde 19 sancak bulunur.’’
 |
| Haritanın Almanca baskısı |
Sonraki haritalar da benzer sınırlar ile çizilir
Kitapta yer alan bilgilerden de anlaşıldığı gibi Alain Manesson-Mallet, Kürdistan için Amediye ve Şarezor şehirlerini kapsayan bir ülke tahayyül etmiş. Diyarbekir de Musul, Rakka ve Urfa’nin içinde olduğu geniş bir ülke ki bu bilgiler dönemin yazılı kaynaklarıyla uyuşuyor. Mesela bir dönem Diyarbekir Eyaleti’ne bağlı olan Musul, daha sonra Bağdat Eyaleti’ne bağlı bir sancak merkezi yapılır. Bu haritanın coğrafik, siyasi ve idari Kürdistan’ı işaret etmesinden öte bu isimle bulunması önem arz ediyor, zira sonrasında farklı kartograflar tarafından çizilen haritalarda Kürdistan yer alır. Sonraki birkaç haritada da ‘Kürdistan’ Amediye merkezli topraklardı. İngiliz kartograf Emanuel Bowen’in Küçük Asya’yı gösterdiği 1747 çizimli haritası da bunlardan biri. Bonne Rigobert’in 1791 tarihli haritasındaki Kürdistan da diğer ikisine benzer.
 |
| Emanuel Bowen’in 1747 çizimli haritasında Kürdistan |
 |
| Bonne Rigobert’in 1791 tarihli haritasında Kürdistan |
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen