Seferad müziği ve Ladino

‘Yaşamayan dilin yaşayan müziği olamaz’

• Janet ve Jak Esim grubu müzik alanında popülerliğe bulaşmamış ama Türkiye sınırlarını da aşan sağlam bir dinleyici kendi kitlesine sahip. 

Janet ve Jak Esim, Sefarad müziği ve onun dili Ladino’da şarkı söylüyorlar, sanat yapıyorlar. Erkan Oğur, Bülent Ortaçgil gibi müziğin yetkin isimleriyle birlikte çalışmışlar. 1992’de  Alman Plak Ödülü’nü ilk albümleriyle kazanan Türkiyeli bu grup, yok olmakla yüz yüze olan bir dilin son temsilcileri.

Yahudi toplumu sürekli sürgünlere maruz kalmış bu yüzden her kültürden etkilenmiş ve onları etkilemiştir. Yaşadıkları ülkelerde her an hedef haline gelebileceklerinden çok fazla ‘görünür’ olmamayı tercih etmişler. Mesela Türkiye’de Sefarad Yahudilerinin konuştuğu Ladino dilinin yakında yok olacağını kaç kişi bilir, kaç kişi umursar? Yine Janet ve Jak Esim çiftinin hangi dilde ezgilerini söylediğini kaç kişi merak eder?

Janet ve Jak Esim müzikle tanışmalarını, Sefared müziğini, Ladino dilinin yokolma tehlikesiyle yüz yüze olmasını konuştuk. Janet ve Jak Esim hayat arkadaşı olan iki ismin birleşiminden doğuyor. Sorularımızı Jak Esim cevapladı, ikisinin müzik serüvenini anlattı.

Müzikle ve Janet’le tanışma

Jak Esim müziğin hayatındaki yerini, müzikle ve hayat arkadaşı Janet Esim’le tanışmasını şöyle anlatıyor: ‘’Henüz 4-5 yaşlarındaydım evdeki lambalı radyodan dinlediğim müziklere elimdeki çanak çömlekle eşlik etmek ile başladı bu serüven. Hayalimde hep müziklere farklı orkestrasyonlar yazmak ve bunları kaydetmek yatardı ta o yaşlarda. Olgunlaştıkça önce okulda sonra sosyal organizasyonlarda kendimi şarkı söylerken buldum. Lise bittikten sonra İstanbul Belediyesi Konservatuarı Şan bölümüne girdim ve sonrasında müzik esas kimliğim oldu. Eşim Janet ile evlendikten sonra, muzik çalışmalarımıza katıldı, zaten kadın sesine ihtiyaç vardı. Okul yıllarında şarkı söyleme yeteneği nedeniyle ön plana çıkmıştı. Çok iyi bir kulak ve olağanüstü bir sesi vardı. Bizimle ilk seslendirdiği şarkı ise ‘Durme durme’  adlı bir ninni idi, İspanyol TV’nin hazırladığı bir belgeselde benim dedemden derlediğim bu ninniyi seslendirmek en iyi bir kadın sesi ile olurdu, Erkan Oğur’la birlikte ısrar ettik ve Janet ilk Sefarad şarkısını bu ninni ile seslendirerek bu serüvenin içinde kendini bulmuş oldu.’’

Sefarad Doğu-Batı sentezidir

Sefarad müziği nedir? Onu bu kadar farklı kılan Yahudi halkının sürekli sürgünlere maruz bırakılması mıdır yoksa başka etmenler mi? Katliama ve sürgüne uğramış halkların müziğindeki gibi yoğun bir hüzün bulunuyor Seferad müziğinde. Jak Esim, Sefarad müziğini ve özelliğini şöyle tarif ediyor: ‘’Sefarad İspanya’dan göç etmiş Yahudi halkına verilen ad, Sefarad müziği de bu toplumun müziğidir. Dili gibi müziğinin temelleri de antik İspanya’ya dayanır. Onu farklı kılan aslında etkilemiş olduğu farklı kültürlerin bileşiminden ortaya çıkan Doğu-Batı sentezidir. Sefarad toplumu yıllarca diyasporada azınlık olarak yaşamış ve baskılara maruz kalmıştır. Bu azınlık pisikolojisi müziğine de yansımış olmalı ki şarkıların büyük çoğunluğunun melodik yapısı hüzün içeriklidir.’’

 Kaybolmakta olan bir dil

Sefarad müziğinin ve Ladino dilinin geleceği ile ilgili ciddi endişeler var. Janet ve Jak Esim çifti de Ladino dilinin yok olmakla yüz yüze olmasına üzülülüyor ve bunu ‘kaçınılmaz son’ olarak görüyor: ‘’Ladino dilini konuşan son kuşak olmaktan dolayı üzüntü duyuyoruz. Çocuklarımıza dahi aktaramadık. Dünyada kaybolan diller listesine girmesine ramak kaldı ve kurtulabilme şansı yok, çünkü artık yaşamıyor. Yahudilerin ana vatana dönmesi ile konuştukları dil yeniden yaratılan bir dil olan İbranice oldu. Ladino ve Avrupa’da konuşulan dil olan Yidiş ise zamanla işlevini yitirdi.

Müzik de belli bir zaman sonra dil ile birlikte kaybolmaya yüz tutmuş olacak. Yaşamayan dilin yaşayan müziği olamaz, belli bir süre zorlama ile devam ettirilmeye çalışılsa da 50 yıl sonra tamamen yok olmuş olacak. Belki sahnelerde ve albümlerde belli bir süre yaşayabilecek, bizim aslında farkına varmadan üzerimize aldığımız misyon da bu olsa gerek.’’ 

Bu söyleşi 27 Ocak 2016 tarihinde Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı

Du mamosteyên mezin Heciyê Cindî û Celadet Bedirxan

Hevnasîna Hawar û Riya Teze

• Di nasîna Hawarê ya Riya Tezê de navekî qedirbilind derdikeve pêşberî me. Ev kes Heciyê Cindî ye. Wêjekar, fîlolog û folklornas Prof. Dr. Heciyê Cindî bi rêya nivîskarê Ermenî Prof. Dr, Harutyun Migirdiçyan rojnameyan dişîne ji Celadet re. 

Di sedsala 20'an a wêjeya Kurmancî de meriv dikare qala du ekolên sereke bike. Yek ji wan Kovara Hawar û nivîskarên wê, ya din jî Riya Teze û nivîskarên wê ne. Her duyan jî bêyî haya wan ji hev hebe, dest bi karê weşangerî û wêjekariyê kirin. Ji bo nivîskarên ciwan ên vê demê her du weşan jî dibû rawestgeha yekemîn. Cihê xwe îsbatkirin û kemilandina nivîskariyê bû. Jixwe gelek kesên ku rêya xwe bi wan her du weşanan xistin, di wêjeya Kurmancî de bûn pêşengên şêwaza modernîzmê. 

Gelo meriv dikare ji wan her du ekolan yekê wekî 'navend' a din jî wekî 'cihî' bi nav bike? Gava ku em dêhna xwe didin analîz û lêkolînên li ser wêjeya Kurmancî, meyla bicîhkirina Hawarê li navendê zêdetir e. Hin rexneyên li ekola Riya Teze yên wekî nivîsandina bi zimanekî devokî, bandora îdeolojîk û qelsiya hûnandina mijarê û hwd, di hişê mirovan de bicîhkirina 'cihîbûnê' xurt dikin. Her wiha rengdêra 'sazûmankarî' ji bo çîrok, helbesta modern jî - her çiqas hin gengeşî dewam bikin jî - di derbarê vê mijarê de li ekola Hawar tê îstînad kirin û îmajeke 'navendî' ji bo Hawarê tê qewîkirin. 

Mijara vê nivîsê ne rûberîhevkirina her du ekolan e, hevnasîna her du weşanan e. Ji ber ku Riya Tezê weşana fermî ya Partiya Komunîst a Ermenistanê bû, ne pêkan e ku li wir behsa Hawarê bike. Lê di Hawarê de di hejmara 8'an de (12 Îlona 1932'yan derçûye) cara ewil behsa Riya Tezê û weşanên din ên çapbûyî tê kirin. 

Celadet Bedirxan, bi navê Herekol Azîzan der barê Rojnamê Riya Teze de agahiyan dide. Ji nivîsên wî xuya dibe ku hê nû haya wî ji rojnameyê çêbûye û dixwaze bi wê nivîsê Riya Teze silav bike. Celadet wiha dinivîse:

"REYA TEZE Rûjnameke kurdmancî, bi herfên nû, bi kurdmancîyeke xwerû, li Rewanê, di şiklekî spehî û çeleng de derdikeve. Li gora ko Rêya Teze rûjnameke deh rûjkî ye, berî salkê û hin dest bi derketinê kiriye. Em ji hevalê xwe re rêyeke xweş û dawîyeke geş hêvî dikin. Divêt ko her gav me hay ji hev hebit û gerek e ko em hevdu ser xebata hev serwext bikin." 

Nivîsa xwe bi helbesteke zarokan a ji pirtûkê jê re hatî şandin, bi dawî dike. 

Bivênevê, di serê mirov de pirsa gelo Celadet çawa ji hebûna Riya Teze agahdar bûye, peyde dibe. Jixwe Celadet Bedirxan di kovarê de tiştên ku bi Kurdan re têkildar ên ku ji weşanên cihêreng ên biyanî derçûyî, radigihand xwendevanên xwe. Wekî mînak di hejmara 19'an a Hawarê de Celadet behsa kovara Zerdeştên Hindistanê dike û ji kovarê, gotareke Îngilîzî werdigire û van agahiyên li jêr dide: 

"Birayên me ên zerdeştî, li Hindistanê, di Bombayê de kovarakê bi navê (Iran lig) bi zimanên îngîlîzî û farisî derdixînin. Kovara Zerdeştiyan di hejmareqe xwe de qala serxwerabûna miletê kurdan kiriye û di heqê me de çend pirsên biheq û dilovan nivîsandine. Herwekî me ew bendika ha jor ve û weke xwe guhastiye stûnên xwe jêr ve ji werdigerînin zarê xwe."

'Radyo Qefqasê'

Celadet li kû derê, dengê Kurdî û Kurdewarî were, tavil xeber û mîzginiya wê digihîne xwendavanên xwe. Çi radyo be û çi rojname be, çi kovar be, guhên wî pel bûn û çavên wî bel. Di hejmara 27'an de Celadet behsa radyoyên bi Kurdî dike. Di serenava 'Di Radyowê De Weşinekên Kurdî' de 'Radyoya Rohelat', a ku li Beyrûtê weşan dikir û 'Radyoya Bexda'yê dide nasîn û agahiyan dide der heqa wan de û piştre behsa 'Radyoya Rewan'ê dike lê li ser Radyoyê ne serwext e, tenê bihîstiye bi Kurdî jî weşanê dike. Ji ber vê yekê, ji bo wê dibêje, 'Radyoke Qefqasê' bang li Kurdan dike û wiha dinivîse: 

”Me çend caran ji stasyoneke Qefqasê stranine kurdmancî bihîstine. Lê heta niho me nizanî ew kîjan stasyon e, kengê û li ser kîjan pêlan diweşîne. Me gumana Rawanê kiriye. Me hêvî ji xwendevanên xwe heye heke pê dizanin bila ji me re bidin zanîn da ko em pronivîsa wê stasyonê jî di Hawarê de belav bikin.”

Nasîna Riya Tezê

Lê di nasîna wê ya Riya Tezê de navekî qedirbilind derdikeve pêşberî me. Ev kes Heciyê Cindî ye. Wêjekar, fîlolog û folklornas Prof. Dr. Heciyê Cindî bi rêya nivîskarê Ermenî Prof. Dr, Harutyun Migirdiçyan rojnameyan dişîne ji Celadet re. Îhtîmaleke mezin Heciyê Cindî bi riya endamên Federasyona Şoreşger a Ermenistanê (Taşnak) yên li Sûriyeyê, ji hebûna Hawarê serwext dibe û têkiliyê bi Celadet re datîne.

Keça Heciyê Cindî û hevjîna Ferikê Ûsiv, Firîda Hecî Cewarî di pirtûka xwe ya bi navê "Bîranînên min" de ji devê Harutyun Migirdiçyan wiha qala serhatiya şandina nameyan dike:

"Hecî minra go: 'Dixwazim pirtûkên dersa û çend rojnamên Rya teze bişînim Sûryayê, Bedirxanra. Min jî ji karkirê (navê wî vê demê nayê bîra min) Partiya komûnîstiyê pirsî, kanê em dikarin pirtûk û rojnama wanara bişînin? Ewî go: "Ezê sibê bersîva te bidim". Hilbet, ewî jî ji mezinê xwe pirs kiribû, û piştî du roja ewî gazî min kir, go: "Hevalê Mikirtçyan, hun gere xwexwe wan pirtûk û rojnama bişînin. Bişînin, bera bizanbin, wekî li Ermenîstanê çi to mecal hatine saz kirinê bona pêşdaçûyîna çanda kurda. . .'

De, piştira, Hecî pirtûkên dersa, çend hejmarên rojnamê anîn mala niviskara, adiresek jî da min û min jî ser wê adirêsê şand, adirês jî bir da wî hevalî.

Ev bûye rastî! Dadêda min derheqa vê yekêda got û dubare zêde kir: Bi destûra dîwanê min bi xwe bi riya postê pirtûk û rojname şandine Sûryayê."

Piştî çend salan pê dihise

Firîda Hecî Cewarî piştî çend salan, bi saya gotara Temûrê Xelîl pê dihise ku nameyên Heciyê Cindî gihane ber destê Celadet Bedirxan. Her wiha di heman pirtûkê de behs dike ka çima bavê wî tê girtin û çima haya wan ji naveroka nameyên Celadet Bedirxan tuneye û name çawa tên şewitandin:

"Min zanibû, wekî roja girtina bavê me -18 adara sala 1938-a, wexta polîs bona dîtina îzbatan navmala me serobinî kiribûn tenê hejmareke kovara Hewarê ya 24-a dîtibûn, lê hijmarên din, ku diya min nava sova dîwêrda, bin êzingada weşartibûn, wana neditibû (Her sal 15-e meha adarê mala bavê min îda sove vênedixistin û darê ku ber diman dildrine nava wê sovê. Girtina bavê min jî pey 15-e adarê bû). Belê, çend nemên Celadêt Bedirxan, çend kovarê Hewarê û usa jî çend nemên din mala ineda hersal usa dihatine weşartinê. Lê wexta ev pêla duda destpê bû, gava merivê amûtam dîsa digirtin, sirgûn dikirin, rihetiya bavê min tunebû. Destê wî nediçû wan tişta bavêje, bişewitîne, dayîka me jî newêrbû hêrsa bavê me rake." 

Her wiha nivîskar Eskerê Boyîk jî di pirtûka xwe ya bi navê 'Nûra Elegezê- Çend dîdem ji edebiyata Kurdên Ermenistanê' de behsa sedema girtina Heciyê Cindî dike (di pirtûka xwe de girtina Heciyê Cindî berevajî Firîda Hecî Cewarî ne weke 18'ê Adara 1938'an lê belê ya 1937'an diyar dike) û dibêje ku yek ji sedemên girtina wî nameyên wî ne ku ji Celadet re şandine. Nivîskar li wir behs dike ku Heciyê Cindî ne tenê ji ber şandina nameyan hatiye girtin û wî ji bahoza Stalînîzmê para xwe girtiye û bûye hedef.    

Li gor salixên keça Heciyê Cindî, Firîda Hecî Cewarî, meriv têdigihije ku Heciyê Cindî bixwe jî nizanîbû ka nameyên wî gihiştine Celadet yan na. Jixwe çend salan piştî şandina nameyan, Heciyê Cindî tê girtin û bi xebatên dij-şoreşgerî û casûstiyê tê tawanbarkirin. Salekê di hepsê de dimîne û di pirtûka Firîda Hecî Cewarî ya "Heciyê Cindî-Jiyan û Kar" de hestên wî piştî derketina hepsê wiha raberî me dike: 

"Rast salekê şûnda Hecî vegerîya malê. Ewî roja girtin-berdana xwe, roja 18 adarê, kivş kir çawa roja bûyîna xwe."

Ev nivîs 10´ê Tebaxê 2016 di PolitikARTê de derçû

2016 Kürt romanına kısa bir bakış

Kürt romanı ve 2016

• Her şeye rağmen Kürt romancılığı yoluna devam ediyor. Her dilde olduğu gibi eserin ne kadar kalıcı olacağına okuyucu karar verecektir. Her şeye rağmen tüm direngenliğiyle 2016 yılı Kürt romancılığına yeni soluk kattı diyebiliriz. 

Amerikalı edebiyat kuramcısı Frederic Jameson’ın “3. dünya romanlarının hepsi kaçınılmaz bir biçimde ulusal alegoridir” tespitine karşı Hindistanlı edebiyat kuramcısı Aijaz Ahmad “Ne Jameson’ın metni bir birinci dünya, ne de benimki bir üçüncü dünya metni. Biz birbirimizin medeniyetsel ‘ötekisi’ değiliz” şeklinde cevap vermişti. 

‘Ulusal alegori’ ve ‘öteki’ bağlamında Kürt romanı (Kürtçe roman) mevcut kalıpların dışında bir seyir izledi. Ne ‘öteki’ olabilecek bir kimliğe ne de ‘ulusal alegori’ sayılabilecek soyutlukta bir düşünce yapısına sahipti. Bu yüzden ilk modern Kürt romancılığını ‘varolma’ arayışı içinde doğrudan ‘ulusal metinler’ olarak okumak daha faydalı olacaktır. Uzun bir süre ‘öteki’ olma lüksüne bile sahip olamayan Kürt kimliği ancak bir ‘hiç’ olmayı daha doğrusu ‘hiçleştirilme sürecini’ yaşamıştır. Bu ‘hiçlik’ nosyonu üzerine kurulan en iyimser tahayyül bile bu kimliği ancak ‘doğuş’, ‘diriliş’, ‘yaratılış’, gibi kavramlarla ancak ‘bir ‘şey’ olma arzusu olarak okumuştur. Bu yüzden Türkçe’nin Kürt romanını okuma çabasında bu tür kavramlarla karşılaşmak yüksek bir olasılıktır. Kabaca tanımlarsak Türkçe’nin Kürt romanını okuma biçimi, onun bir ‘şeyler’ olma arzusunu anlaşılır kılmaktır. Bu ‘şey’i okuyabildiği, görebiliği oranda takdir etmekle mükellef bir meşrebe sahiptir. 

Tek dili Kürtçe olan ya da öncelikli okuma yazma dili (ilk aşamada) Kürtçe olan bir okur yığını bulunmadığına göre Kürtçe okuru diğer dillerde olgunlaştıktan sonra yönünü ya kendi diline çevirecektir ya da olgunlaştığı dilde yoluna devam edecektir. Diğer dillerde okumayı tercih eden okur bir süre sonra Kürt romanın ‘şeyleşme’ sürecini takdir edecek ya da daha ilerisi onun ‘tanıtılmasına’ yardımcı olacaktır. ‘Zaten başkaları yazıp, okuyor’ duygusuyla aidiyet hissini bir süre sonra tümüyle yitirecektir. Kendi edebiyatına dair ‘aidiyet hissi’ taşımayan bu yığın en çok Kürt romanının ‘dekoratif’ olma yönünü sever.   

Kürt romanının bu ‘dekoratif özelliği’ dışında kendi içinde tartışan, eleştiren nitelikli bir okuyucu kitlesi var. Bu kitlenin niceliksel gücü tartışılmaya açıktır, fakat siyasi sınırlar, birden çok alfabenin varlığı, egemen devletlerin baskıcı rejimleri, asimilasyon, savaş, dağıtım ağının ve pazarının azlığı vb. faktörler göz ardı edilemez biçimde belirgindir. Her şeye rağmen Kürt romancılığı yoluna devam ediyor. Her dilde olduğu gibi eserin ne kadar kalıcı olacağına okuyucu karar verecektir. 

2016 yılı Kürt toplumunun hafızasındaki yarıkları daha da belirginleştirdi. Sanatından, siyasetine, sporundan iş hayatına kadar acı dolu bir yıl oldu. Hele roman gibi edebiyatın en meşakkatli türünde eser vermek acı dolu yıllardan sonra gelen refah dönemlerinde mümkündür. Her şeye rağmen tüm direngenliğiyle 2016 yılı Kürt romancılığına yeni soluk kattı diyebiliriz. 

 2016’da çıkan Kürtçe romanlara dair birkaç not

- 2016 yılında 3’ü çeviri olmak üzere 29 yeni romanın basımı yapıldı.*  

- Rênas Jiyan’ın ‘Spitama’ romanı Şubat ayında ilk baskısını Ağustos ayında ise ikinci baskısını yaptı. Bu kadar kısa bir süre aralığında iki baskı yapmak Kürtçe yayınlıcılıkta az rastlanılan bir olay.

- Dört Kürtçe roman kadın eliyle okuyucuyla buluştu. Kirmancki lehçesinde Nadire Güntaş Aldatmaz ‘Pîltane’ romanıyla bu lehçedeki ilk kadın romancı ünvanına sahip oldu. Ayrıca Yıldız Çakar ‘Gerîneka Guernicayê’ (Guernica Girdabı/Lis yayınları), Aynur Aras ‘Leylana Kesk’  (Yeşil Serap/J&J yayınları), ‘Eqîdê Tok ‘Di Siya Mirinê De Pişkivên Jiyanê’ (Ölümün Gölgesinde Yaşam Tomurcukları/Aram yayınları) adlarıyla Kürtçe diliyle ilk romanlarını yazdılar. 

- Yine zindanlardan 2016’da dört Kürtçe roman çıktı; Bahattin Cesur ‘Raperîn’ (İsyan/Evrensel Basım yayın), Mahir Bagok ‘Kefiyen Cihêreng’ (Türlü kefiyeler/Lis yayınları), Mehmet Yavuz ‘Ax û xwîn’ (Toprak ve Kan/J&J yayınları), Abdullah Yılmaz  ‘Tov di Axê de Namîne’ (Tohum Toprakta Kalmaz/Sîtav yayınları).

- Rojava’da ilk kez Projeya HINARê ya Çandî (Hinar Kültür projesi) kapsamında Maxence Fermine’nin ‘Neige’ adlı romanı Îbrahîm Xelîl’in Fransızcadan çevirisiyle ‘Berf’ adıyla okuyucuyla buluştu.

- Kürt edebiyatı için 2016 yılının tartışmasız en büyük başarısı Güneyli Kürt yazar Baxtiyar Ali’ye ait. ‘Duwahemîn Henarî Dunya’ romanı ‘Der letzte Granatapfel’ (Dünyanın Son Narı)’ adıyla İsviçre merkezli Unionsverlag yayınevinden çıktı. Roman kısa sürede 4 baskı yaparak Almanya’da Litprom’un en çok satan kitaplar sıralamasında ilk sırada yer aldı.   

- Helîm Yûsiv’ın ‘Gava Masî Tî Dibin’ romanı ‘When Fish Get Thirsty’ adıyla Midja Ahmad ve Serkewt Kerimi’nin çevirisiyle ve Baxtiyar Ali’nin ‘Xezalnûs û Baxekanî Xeyal’ romanı ise ‘I Stared at the Night of the City’ adıyla Kareem Abdulrahman çevirisiyle Londra’da İngilizce basıldı.

Not: Sadece Kuzey Kurdistan ve Rojava’da baskısı yapılan eserler bu rakama dahildir. Bu rakamda yanılgı payı olmakla beraber daha önceden başka alfabelerde (Arap ve Kiril) basılıp, bu kez latin alfabesiyle çıkan romanlar dahil değildir. 

Rojava’nın Qamişlo kentinde ikamet eden Kürt yazar Konê Reş’in ‘Beriya Mêrdîn’ romanı da bu rakama dahildir. Not düşülmesinin sebebi, romanı imkansızlıklardan dolayı Rojava’da basamayan yazarın kendi imkanlarıyla ancak 20 adet çoğaltmasıdır.

                                                                                                        Bu yazı 25 Ocak 2017 PolitikART'da yayımlandı

Yetişin Kürtçe yine can çekişiyor!

Kürtçe’nin ölümü ve iki adet şiir

• Muktedirin dilinin ehli olmanın verdiği rahatlık ile Kürtçe’ye dair böyle bir kehanette ancak biz bulunabiliriz. 

Kürt basını deyince insan bir an duraksıyor. Çünkü çok geniş bir yelpazeye sahip bir alan aynı zamanda kendisiyle beraber farklı tartışmalara da gebe. Bu tartışmalardan biri de dil mevzusu ‘Kürt basını sadece Kürtçe ile yapılan basıncılık mıdır?‘ diye başlar iş ideolojik ayrışmalara da kadar devam eder. Bu dil tartışmalarına girmeden ufak bir tespitte bulunalım; Kürt basınında Kürtçe sadece dil olarak değil duygu olarak da ‘çeviri‘ gibi duruyor. Elbet haber ilk ortaya çıktığı dilde yayılır ve diğer dillere çevirilir. Bu gayet normal bir süreçtir. Fakat Kürt basını ve Kürtçe söz konusu olduğunda iş biraz karmaşıklaşır ve başka bir frekanstan konuşmak zorunda kalırız. 

Burada son dönemde Kürtçe ile ilgili Dihaber ve Yeni Özgür Politika gazetesin de çıkan iki röportajdan bahsetmek istiyorum. İlki Kürt yazar ve araştırmacı İbrahim Seydo Aydoğan ile Kürtçenin ‘akıbeti‘ ile ilgili yapılan ‘Böyle giderse 50 yıl sonra geriye yalnızca Kürtçe şarkılar kalır‘ başlıklı röportaj. Eminim ki bu başlığı Türk medyasına ait herhangi bir gazete atmış olsaydı bunu hakaret olarak kabul eder ve o zaman ‘gerekli adımları atın‘ diye feryad etmeye başlardık. Fakat bu başlık Kürt basınında yer alınca ortada çok da ‘yaygara‘ çıkartılacak bir durum yok. Çünkü herkesin bildiği bir gerçeği ‘tatsız‘ bir biçimde okuyucularımıza bu kez biz duyuruyoruz. Muktedirin dilinin ehli olmanın verdiği rahatlık ile Kürtçe’ye dair böyle bir kehanette ancak biz bulunabiliriz. 

Aslında röportajı okuduğunuzda Kürtçe yazını konusunda önemli bir isim olan yazar İbrahim Seydo Aydoğan’ın yaptığı tespitlerde bir sorun yok her ne kadar ‘sadece şarkılarda kalır‘ kısmında biraz abartı olsa da. Aydoğan Kuzey Kürdistan’da Kurmancî ve özellikle Kirmanckînin hali ahvali sorulunca ilkin Kürtçenin lehçeleri ve siyasi sınırlarını ayrıştırıyor, bu ayrıştırmalardan sonra Kırmanckîye dair böyle bir tespitte bulunuyor. Bu ayrıştırmalar çok da önemi olmayacak ki sevdiğimiz ‘Kürtçe ölüyor gelin hep beraber ağlayalım‘ ritüeline çok yakışacak bir başlık zihinlerde hemen belirmiş. Türkçe ile Kürtçenin ölmek üzere olduğunu okuyucularına kanıksatma amaçlı gazete ve ajanslarda çıkan haber, röportaj ve yazıların haddi hesabı yok. Zaten Kürtçe söz konusu olduğunda konuyu en çok özetleyecek figür olan yaşlı insan resimlerinden geçilmiyor. Bu durumu çok sık görmek ve tepki vermek de bir süre sonra insanı bezdiriyor. 

İkinci örnek ise modern Kürt şiiri denilince ilk akla gelen isimlerden olan Rênas Jiyan’la Dihaber’in yapmış olduğu ‘Rênas Jiyan: ‘Herba Kobanê’ û ‘Taybet’ dîrok nivîsandin - Rênas Jiyan’dan iki yeni şiir: ‘Herba Kobanê’, ‘Taybet’ isimli insan okuyunca Rênas Jiyan’ın yerine üzüldüğü Kürtçe ve Türkçe çıkan röportaj. Zira Rênas Jiyan ayarında daha yaygın bir dilde yazan bir şair olsaydı aynı sorulara cevap verme tenezzülünde bile bulunmazdı. Ayrıca röportajda sadece haber değeri taşıyan unsur, Rênas Jiyan’ın direnler için iki adet şiir yazmış olması! 

Röportajın kurgusu, soruları, vermek istediği mesaj neresinden bakarsanız bakın tutulacak hiç bir yanı yok. Zira bu iki şiirin de içinde bulunduğu ‘Dîn û Şîn‘ kitabı 6 ay önce çıkmıştı ve yazar bu kitabı imzalamak için okuyucularıyla buluşuyordu. Bunların ne önemi var ki. Rênas Jiyan direnenleri anlatan iki adet şiir yazmış gerisi hikaye… 

Bu tür kötü röportajlarla Kürtçenin iyi isimlerinin muhatap kalması en başta o yazarların okuyucularını üzüyor. Elbet Kürtçe’nin ölmek üzere olduğuna üzülen ve Rênas Jiyan’ın iki adet şiir yazmış olmasına sevinenler olacaktır. Belki bu hissi yaşayanlar rakam olarak diğer duyguyu yaşayanlardan da çok daha fazla. Bu tür şeylerin alıcısı da çok olur fakat bu tür şeyleri en iyisi biz ne kendimize ne de yazarlarımıza layık görelim.

Bu yazı 13 Mayıs 2017 Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı

Kurdistana Sor ve parça

Cellatlar ve 'parça'ladıkları

Cellat'ın karşısında insanın nerede durması gerektiğine dair Ahmed Arif'in şu mısralarını bilmeyenimiz yoktur herhalde: "Nerede olursan ol/ İçerde dışarda, derste, sırada/ Yürü üstüne üstüne/ Tükür yüzüne celladın"
Cahit Irgat'ın yine aynı konuya dair şu mısraları ise pek bilinmez: "İpimi çeken cellat/ seni de seviyorum/ ipimi çeken cellat/ biliyorum ekmeğin var/ boynumdaki ilmikte"
Ataol Behramoğlu'nun şu dizeleri de Musa Anter'in sesinden aşinadır kulaklarımıza: "Cellat uyandı yatağında bir gece/ "Tanrım" dedi "Bu ne zor bilmece:/ Öldürdükçe çoğalıyor adamlar/ Ben tükenmekteyim öldürdükçe..."
Nerede durmalı insan, cellat ve cellatlığın karşısında? Ahmed Arif'in antagonizmasında, Cahit Irgat'ın hümanizmasında, yoksa Ataol Behramoğlu'nun diyalektiğinde mi?
Arkaik olana "modern" yaftası yapıştırıp onu günümüze aktarmak, işin kolayına kaçmak mıdır? Mesela devletlerini yönetenlerin "modern" cellatlar olduklarını söylesem itiraz eden çıkar mı? Kelepir de olsa alıcı bulunur elbet. DAİŞ için aynı soruyu sorsam, "alıcı" piyasası hareketlenir birden; yanına en az onun kadar iğrençliğiyle heybetli birkaç sıfat daha eklenir.
Kürtlerin politik perspektifinde "cellat", mazlum kimliğinin onore edilmesi ve onarılması için kullanılan güçlü ve bir o kadar da duygu yüklü bir argümandır. Arada bir "celladına aşık" oluşu ya da olabileceği ihtimaliyle hafıza tazelenir, mazlum kimliği kendini "silkeler".
Kürt siyasal hareketi, kendine özgü mistisizmi ve ideolojisiyle, Kürtlerin düşün ve duygu dünyasında gerilim ve heyecan yaratacak anlam yüklü kavramlar üretti. Bu, örgütsel terminoloji olmaktan çıkıp toplumun kullandığı dilde hayat buldu. Yukarda verilen "cellat" örneği politik bir konuşmada geçiyorsa eğer, hafızalarda Kürdistan coğrafyasında kanla bastırılan isyanları bir çırpıda canlandırabilir.
Hem teritoryal ve tarihi arka planı olması sebebiyle hem de ulusal duygudaşlığın güçlenmesi için en elverişli kavramlardan biri de "parça"dır. Kürdistan'ın içinden geçtiği her yazıda, nutukta, sohbette "parça", güçlü bir motivasyondur. "Li her çar parçê Kurdistanê" (Kürdistan'ın dört parçası) girizgahı, sıradan bir ferdin ya da önemli bir siyasetçinin dilinden dökülse dahi yarattığı etki aynıdır. "Çar parçe" yani "dört parça" olan ülkenin "bir" olması hayali bile önemli bir motivasyon kaynağıdır. Coğrafyada yönleri ifade ederken işe yarayan "4 parça" (kuzey, güney, doğu, batı) kendi içinde binlerce efsane barındırır.
"Parça" kavramının motive edici gücü, birilerini yeni "parçalar" aramaya sevk etmiş, bu konuda yeni itirazlar gelişmiştir. Bir zamanlar resmi bir statüye sahip "Kurdistana Sor" (Kızıl Kürdistan) bir kesim tarafından "beşinci parça" olarak kabul edilmiş, bu yönlü tezler ileri sürülmüştür. Şu an Kürt nüfüsunun yaşamadığı "Kurdistana Sor", zamanla unutulmak zorunda kalınmıştır. Kürt'ün tarihi, aynı zamanda bir anlatıya dönüşmüştür; bu anlatıda "unutulmak" zorunda kalmış ne kadar öykü saklıdır.                                                        ***

Yıl 1923, aylardan Temmuz. Kürdistan tarihi için iki önemli gelişmeye kapı aralanacaktır. Bir taraftan Kürdistan'ın modern çağda 'parça'lanmasına neden olacak antlaşmanın imzalanacağı, diğer taraftan Sovyetler'de yaşayan Kürtlerin resmi bir statüye kavuşacağı ay...
Sözünü ettiğimiz "dört parça"nın müsebbibi olan Lozan Antlaşması, birkaç yıl aradan sonra nihai şeklini almasıyla 24 Temmuz 1923'te ilgili devletler tarafından imzalanır. İmparatorlukların sınırları, yerlerini daha acımasız olan ulus-devletlerin sınırlarına bırakacaktır.
Lozan'ın imzalanmasından bir hafta önce ise idari bir özerklik olsa da başkenti Laçin olan Kurdistana Sor'un kuruluşu kararlaştırılır. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Kurdistana Sor Özerk Bölgesi, 1929 yılına kadar varlığını korur.
Güney Kürdistan'daki Şeyh Mahmud Berzenci'nin ilan ettiği Kürdistan Krallığı'nı saymazsak egemen devletler tarafından tanınan ilk Kürdistan yönetimidir. 1929'da Kürdistana Sor'un özerk statüsü lağvedilip yerine daha daraltılmış bir idari birim verilir ve aynı yıl o da kaldırılır.
Kürdistana Sor, "unutulmak zorunda kalınmış", kimilerince "parça" kimilerince "parça" olmayı hak edecek büyüklüğe sahip olmadığı için "Kürtlerin bir dönemler yaşadığı topraklar"dır. Sovyet Kürtlerinin hafızasında canlı olan Kürdistana Sor, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılmasıyla Ermenistan ve Azerbaycan arasında günümüze kadar sürecek olan savaşın nedeni olan Dağlık Karabağ bölgesinin içinde önemli bir alanı kapsamaktaydı. SSCB'nin dağılmasından sonra Ermenistan'ın "ata toprakları", Azerbaycan'ın ise "işgal olunmuş topraklar" olarak tarif ettiği Kurdistana Sor'un da içinde bulunduğu Dağlık Karabağ, iki devletin savaşına sahne olmuş; bu savaş esnasında Kürtler peyderpey göçe zorlanmıştır. Savaş sebebiyle Kürtsüzleştirilen bölgede bir grup Kürt aydını, siyasetçisi, önde geleni, masumane bir biçimde 1992 yılının Mayıs ayında Kürdistana Sor Cumhuriyeti'ni ilan eder. Bir süre sonra bu masumane ilan yönteminin Ermenistan devleti tarafından kurgulanmış bir teatral sahne olduğu anlaşılır ve hükümetini oluşturan cumhuriyet birkaç gün içinde dağılır.

                                                  ***

Kurdistana Sor, artık Kürtlerin yaşamadığı ama mezarlarını bıraktıkları topraklardır. Tam da Gabriel Garcia Marquez'in Yüzyıllık Yalnızlık romanında söylediği gibi: "İnsanın oturduğu toprakların altında ölüleri yoksa, o adam o toprağın insanı değildir."
2014'ün Temmuz ayında Kurdistana Sor göçmeni iki Kürt Rusya vatandaşı Dilgam Asgerov ve Azerbaycan vatandaşı Şahbaz Kuliyev, Azerbaycan'dan bir zamanlar yaşadıkları Kelbecer'e anne ve babalarının mezarlarını ziyaret için gizlice geçer. İki Kürt, Ermenistan askerleri tarafından yakalanır; ordu haberi basına "başarılı bir askeri operasyon" havasıyla servis eder. Aynı yıl Aralık ayında Ermenistan'da görülen mahkeme sonucunda Dilgam Esgerov müebbet, Şahbaz Kuliyev 22 yıl hapis cezasına çarptırılır.
Bir yıl sonra ise, 2015 yılının Aralık ayında, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki savaşın kızışmasıyla kurşun tekrardan namluya sürülür. Ermenistan Kürtlerinden Êzîdî genci Sidar Agoyan (Sîdarê Îgor), yaşanan çatışmalarda yaşamını yitirir. Boksör olan 19 yaşındaki Sidar, ölmese belki iyi bir boksör olacak, ödüller alacaktı.
Biri zindana düşen, diğeri saçına ak düşmeden bayraklara sarılı tabuta giren bu iki örnek‚ "Kürt'ün makus talihi"nin özeti midir? Özet çağında yaşamıyor muyuz zaten; yaşananların başka bir şeylerin özeti haline geldiği çağda? Yoksa, "Kürtler başkalarının savaşının kurbanı olmaya devam ediyorlar" dersek, yine işin kolayına mı kaçmış oluruz. Ya da Kürtler üzerine söylenen her söz artık işi "kolaylaştırmaya" yarayan bir argüman mıdır veya anlaşılır kılma telaşı?
Cellatlar var oldukça, 'parça'lanmış hayatlar da, topraklar da var olmaya devam edecek ve tarih bir anlatıya dönüşecektir.  




                                                                          Bu yazı PolitikART'ın 165. sayısından yayımlandı

Edebiyatını okumayan sanatçılar ülkesi

Edebiyatsız sanat

• Müziğini yaptığı dilin şiirinden, romanından, öyküsünden bihaber olmanın, başka hangi ülkede örneği mevcuttur? Hal böyle olunca herkesin tasarrufuna açık hale geliyor Kürt müziği. Kürt müziğinde Kürtçe edebiyatın varlığı ona zenginlik katacaktır. Salt ‘ajitatif-propagandif’ ve 'folklorik' olmaktan da çıkaracaktır. 

Kürt aydınının üzerine konuşmayı sevdiği konulardan biri 'anadil’ mevzusudur. Haklı olması sebebiyle iyi bir anlatıcı olmaya adaydır.  

Siyasetten sanata kadar her alanda ‘anadil’ kapalı kapıları aralayacak anahtar gibidir. O anahtarı ‘efendi’nin elinde görmeye alıştığı için, çocuk şaşkınlığıyla çevresinin de gördüğüne eşlik etmesini ister. Bu yüzden şahit olmayı da kendisine şahitlik edilmesini de sevecektir. 'Anlatı' ve 'işaret' düğümü çözecek iki mefhumdur. 'Anadil'in edebiyatı ise 'anlatı’yı güçlendirmek için 'işaret' edildiğinde görünmesi istenen 'mağrur’dur. Seslenilmediği müddetçe misafirleri karşılamaya gelmeyen çekingen çocuktur. 

Kürt siyasetinin ve sanatının Kürtçe edebiyatla ilişkisi ‘gelenekçi’dir. Karşıdakini şaşırtmak için uygun zamanda adı art arda dizilecek birkaç yazardan ibarettir müktesebatı. Hafızada birkaç isim ve birkaç kırık dökük dize saklı tutmanın faydası olacaktır! Ne kadar zor şartlarda var olduğunu anlatırken Kürtçe’nin yazarlarıyla gurur duyacaktır aynı zamanda. Okumayacaktır, sadece duyacaktır!

Kürdistan’da ekseriyet sanat ve siyasetle uğraşanlar, Kürtçe edebiyatı 'anadil'in dar sınırlarına çekmiştir. Bu yüzden onu okumak, sınırların aşılmasından sonra yapılacak bir eylem olarak müphem bir zamana ertelenmiştir. Onu okuma isteği, anlatma isteği kadar çekici değildir. 

***

Sanatta özellikle de müzikte Kürtçe piyasası oluştuğu için bir çekim alanıdır. Kürtçe müzik yapanların sayısı azımsanmayacak bir yekuna tekabül ediyor. Son dönemlerde 'folklorik' öğeler taşıyan şarklıların bir trend oluşturduğu su götürmez bir gerçek. Sözlü edebiyat kapsamına giren eserler modern formlarla kendisine müzik piyasasında yer bulabiliyor. Sözlü edebiyat müzikte kendisine alıcı bulmakta zorlanmazken, yazılı edebiyata ilgi çok az. Edebiyattan uzak bir müziğin başarılı ve uzun ömürlü olma şansı pek yoktur. Bu yüzden tüketimi daha kolay olduğundan Kürt müzisyenler edebiyatın sözlü geleneğini tercih ediyorlar. Unutmadan belirtmek gerekir ki sözlü edebiyat dışında ideolojik ve politik saiklerle oluşturulmuş ciddi bir müzik piyasası da var.

Kürtçe müziğin sözlü edebiyat ve ideolojik-politik kalıplar dışında yazılı edebiyatla da ilişkisini güçlendirmesi gerekiyor.  

Bu hususta birkaç soru sormak gerekiyor: Mesela yanıbaşımızda Kürtçe müzikle uğraşanlar ne kadar Kürtçe edebiyatı özellikle şiirini takip ediyor? En son hangi Kürtçe romanı okudu? Hangi Kürtçe dergiyi, kitabı satın aldı? Hangi Kürtçe yazarın eserinden etkilendi?

Müziğini yaptığı dilin, şiirinden, romanından, öyküsünden bihaber olmanın, başka hangi ülkede örneği mevcuttur? Hal böyle olunca herkesin tasarrufuna açık hale geliyor Kürt müziği. Kürt müziğinde Kürtçe edebiyatın varlığı ona zenginlik katacaktır. Salt ‘ajitatif-propagandatif’ ve 'folklorik' olmaktan da çıkaracaktır. Zira edebiyatı müziğiyle buluşturan sanatçılar eserleriyle beğeni de topluyorlar. Özellike genç müzisyenlerin bu konuda bir dinamizm geliştirdiği söylenebilir.

Sadece folklorik ve ideolojik formlarla örülü bir müzik , beslendiği kaynağı zamanla kurutacaktır.

***

Kürdistan’da siyasetçilerin, müzisyenlerin, tiyatrocuların, sinemacıların ‘anadil’lerinde yayımlanan kitaplara  gösterdikleri ilgi, ‘anadil’ konusunda samimiyetlerinin de -söylemeyi çok sevdiğimiz ifadeyle- turnusol kağıdıdır.

Diğer türlü edebiyatı vitrini güzel ve yaldızlı göstersin diye yeri geldiğinde çıkarıp 'efendi'ye sunmak ya da 'efendi'nin edebiyatına dört elle sarılıp ondan daha iyi edebiyatını takip ettiğiyle övünmek, bize sadece ‘haklılık' kazandırır. 'Anadil‘ sınırlarının dışına çıkıp, Kürtçe’nin edebiyatının olduğunu hatırlayıp, takdir etmek yerine okuma zahmetine girelim.

Bu yazı 23 Mart 2016 tarihinde Yeni Özgür Politika gazatesinin kültür sanat eki PolitikART'da yayımlandı.

Müziğin sömürgenliği

Kürt müziğinin krizi!

• Devrim, bir üretim sürecedir, resmi tarihin bakış açısıyla ‘iktidarı ele geçirme operasyonu’ değildir. İktidarı ele geçirdikten sonra seri biçimde insan üretimine geçme arzusu ‘toplum mühendisliği’ mefhumuyla sosyolojik ve politik bir hastalık olarak tarihteki yerini almıştır.

Devrim, dünyada solun değişime zorlayan 68 kuşağının ilan ettiği gibi ne geçmişin romantik anıları ne de düşlerle kendini avutma değil “Hemen şimdi”dir. Devrimin dili “şimdiki zaman” ile çekimlenmelidir, zira farklı zaman çekimleri onun gramatiğiyle uyuşmaz. Kitleleri devrim hayalleriyle avutma, devrime Marx’ın din için yaptığı vurguyu atfeder, yani ‘kitlelerin afyon’u olma özelliğini.

Sembol fetişizmi...

Devrimci mücadelenin sunumunda en etkili yöntem sanat ve özelde müziktir. Sanatı “afyon” gibi kullanmanın en hastalıklı onu sembollere hapsetmek ve imgeler okyanusuna dönüştürmektir. Her toplumsal hareketin kendinden önceki deneyimlerden ithal ettiği ya da etik ve estetik yaratıcılığını kullanarak ürettiği semboller vardır. Semboller devrimci hareketler için kitlelere ulaşmada önemli bir argümandır. 
Semboller neticede reel durumu degiştirip, dönüştürmek için kitleleri anlık veya uzun süreli bir biçimde motive etme işlevi de görür. Semboller kullanılan renklerden tutalım kahramanlık payesi biçilmiş şahsiyetlerin figürlerine kadar geniş bir yelpazeye sahiptir. Hayatın her alanında bu tür semboller ve imgelerle karşılaşmak mümkündür keza sembolleri ve imgeleri hayatın içerisinde yer tutabilmiş hareketler bir ölçüde başarılı addedilebilirler.
Öte yandan salt sembollere tutunup onunla kendini güvende hissetmek yaratılan değerlerin içinin boşaltılması anlamına gelir. 
Materyalist veya idealist değişim iddiasında olan toplumsal hareketlerin örneği mevcuttur. İlk olarak inanç hareketlerini ele alabiliriz. Hiçbir din yoktur ki toplumsal barışı ve huzuru salık vermesin. Toplumu savaşa ve adaletsizliğe davet eden inanç örneği mevcut değildir. İnançların döl yatağı olan Ortadoğu coğrafyasının yüzyıllardır değişmeyen yarası olan savaş ve yıkım halen de tüm sıcakllığıyla kendini hissettirmektedir. Sorun inançsız olma ya da dinleri kabul etmeme sorunu değildir ki toplumun büyük çoğunluğu da kendini bir dine ait hisseder. Süregelen bunca acının sebebi dinin yaşamla arasındaki bağı olan felsefik ve düsünsel yönünün toplumun gündeminden çıkarılıp kabuğu ya da özünü perdeleme görevi üstlenen sembollerin kutsanmasıdır.
Semboller karşısında huşuya kapılıp reel olana karşı ise üç maymunu oynamak, dinleri iktidarların tehlike sezdikleri an toplumu dinamize edecekleri sınırsız tasarruf alanına dönüştürmüştür. 
Diğer bir örnek ise sınıfsal düzeni değiştirme iddiasında olan sosyalist hareketler açısından çarpıcıdır. Sembollerin fütürsuzca kullanımının en somut örneği; devrimi gerçekleştiren ya da bu hayali gerçekleştiremeden genç yaşta canlarını veren insanların sınırsız kullanım alanına sahip resimleri. En iyi bilineni efsane komutan Che Guevara’dir. Kapitalist sistme karşı savaşmış bu devrimcinin kapitalizmin elinde metaya dönüşmesinin günahı sosyalist olduğunu söyleyen kurum ve kişilerdedir.

Kürt müziğinin varlık içindeki yoksulluğu
Bu minval üzere son dönem Kürt Politik Müziğinin kendisi ve onun görsel sunumundaki kullandığı fütürsuzca semboller ve kalibresi düşük içerik, eleştirilmesi gereken bir husustur. Bu noktada yaptığım eleştiriler, Kürt müziğini değil dönemin rüzgarıyla bir çırpıda ortaya çıkan eserelere ve onun görsel sunumu olan kliplere yöneliktir.
Müzik, duygulara hitap etmenin, insanı düşsel  yolculuklara çıkarabilmenin en masrafsız biçimidir. Bu konuda devrimci hareketlerin başarılı olduğu söylenebilir. 
Politik Kürt müziği Koma Berxwedan ile başlayıp dur durak bilmeden yoluna devam ediyor. Koma Berxwedan sadece Kürt müziğinde değil aynı zamanda Kürt siyasaetinde de önemli bir yere sahiptir. Çetin savaş yıllarında kasetleri silah kadar tehlikeli sayılmıştır egemenlerin gözünde.
Rojava devrimiyle beraber politik Kürt müziği bir canlanma yaşıyor. Üzerındeki ölü toprağını atıyor, kendini silkeliyor. Bu durum kitlelerde de karşılığını buluyor. Son dönem şarkıların çoğu YPG ve Kobanê, Şengal temalı eserler. Bu dönem şarkıları duygulara bir ölçüde hitap etse de sanatsal açıdan çok zayıf eserlerdir.

Hep ağlayan, sızlayan Kürt olmaz ki...
Üzerinde çok fazla çalışılmadan piyasaya sürülmüş bu eserler Kürt müziğinin çıtasını düşürüyor. Salt propagandatif unsurlar ve semboller üzerine kurgulanmış bu eserler kolay yoldan zengin olmaya çalışanların işgüzarlığına benziyor. Pop müziğe politik kıyafet diktirip, giydirmektir. Pop, müziğin en tembel ve piyasacı türüdür. Kültür endüstrisinin haylaz çocuğudur. Çabuk üretilip tüketilmesiyle övünür. 
Kürtçe şarkı sözleri bile başlı başına bir konudur. Kelime hazinesi birkaç yüzü geçmez, Kürtçe müzik yapanların Kürt edebiyatından bihaber olduklarını anlamak için de müzik eleştirmeni olmaya gerek yok. 
Şiir her ne kadar bu ilişkide gönülsüz olsa  da müziğin en yakın dostudur. Maalesef Kürtçe müzik yapanlar bu dostluğu tercih etmiyor. Kürtçe’nin kullanım alanını sadece şarkılarla sınırlıyorlar.
Keza eleştirilmesi gereken diğer husus şarkılarda kullanılan görselliktir. Görsellikle yapılan izleyiciyinin duygularını okşamak değil, sömürmek oluyor. Kliplerde görünen Kürt ağlayan, sızlayan, hep yardım bekleyen bir konumdadır. Ha keza Kürt Özgürlük Hareketine mal olmuş semboller ve simgelerin kullanımda oldukça cömert davranılıyor. Müzikte kendini gösteren bu sembolik unsurların pervasızca kullanımı devrimin fetişizmi durumunu ortaya koyuyor.

Bu yazı 16 Ocak 2016 tarihinde Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı

HPD ve Kürtçe

Kürtçe 'ara sıcak' mı, 'ana yemek' mi?

• HDP ve kısmen Kürt Siyasi Hareketi’nin Kürtçe’ye bakışı “modern-öncesi”dir. Modern ve dinamik yüzler, sesler, hep Türkçe hitap ederken; Kürtçe modern-öncesi bir biçimde “anne-baba şefkatiyle” duygulara hitap edebilmenin aracıdır. 

Kürtçe, sürekli siyaset konusu olması itibariyle belki de yeryüzündeki en “politikleşmiş“ ve “araç” haline getirilmiş dildir. Dilin iletişimin en gelişmiş aracı olduğu, okullarda öğretilen bir düsturdur; lakin Kürtçe, hep “araçsal” olması itibariyle kendisine kavramsal ve kurumsal tartışmalarda pek yer bulamamış, birçok boyutuyla arka planda kalmıştır. Bu yazı da, bahsi geçen durumun sonuçlarına dair az da olsa farkındalık yaratma adına yazılmış, herhangi bilimsel veya politik iddiası olmayan; yalnızca Kürt Siyasi Hareketi’nin Kürtçe’yle ilişkisinde birkaç satırın altını çizmek isteyen bir yazıdır. Bunu, 7 Haziran 2015 Genel Seçimleri öncesinde HDP’nin birçok yayın kuruluşu ve sosyal medyada yaygınlaştırdığı “Oyum HDP’ye” sloganlı reklamlardan bahsederek somutlamak istiyorum.
HDP’nin seçim kampanyasının, halkların farklı renklerini yansıtması açısından başarılı olduğu söylenebilir. Yıllardır alışılagelmiş siyasetin soğuk ve pragmatik yüzünün dışında daha dokunulabilir ve hümanist bir algı yarattı. Lakin HDP ve Türkiye’deki demokratik ve özgürlükçü hareketlerin “Kürt vatandaş” şahsında Kürtçe’ye bakış açısının tartışılması ve eleştirilmesi gerekir. 
Sorunu çok afilli ve alengirli kılmaya gerek yok: HDP ve kısmen Kürt Siyasi Hareketi’nin Kürtçe’ye bakışı “modern-öncesi”dir. Modern ve dinamik yüzler, sesler, hep Türkçe hitap ederken; Kürtçe modern-öncesi bir biçimde “anne-baba şefkatiyle” duygulara hitap edebilmenin aracıdır. HDP’nin son seçim reklamlarında da dikkat çeken unsur, “Oyum HDP’ye” sloganının birçok dilde farklı kesimleri temsil eden yüzler ve figürler tarafından kullanılmasıydı. Bu reklamlar, Türk siyasetinde tekçilik üzerine kurgulanmış parametreleri sorgulatmak bakımından başarılıydı. Fakat Kürtçe örneğinde olduğu gibi dillerin bir toplumsal/tarihsel kategoriye işaret eder biçimde dağıtılması, başarıyı gölgeleyen bir unsur olarak karşımızda duruyor
Türkçe “Oyum HDP’ye” derken aydın ve modern genç; Kürtçe “Dengê min ji HDPê re” derken “bıyıklı emekçi baba” ve “başında yazması olan şefkatli anne” figürleri karşımıza çıkıyor. Burada sorgulanması gereken birçok nokta var. 
Her ne kadar bilinçli bir tercih olduğu söylenemezse de, sorunun kendisi zaten siyasetin Kürtçe’ye karşı bilinçdışı tavrıdır. Moderniteyi egemenin diliyle tanıyan ve tanımlayan Kürtler ve demokratik kesimler, Kürtçe’yi “moderniteyi tanıma fırsatı bulamayan iyi niyetli insanların” diline hapsetmiştir. Kürtçe’nin ‘şefkatle sınanması’ ise acımasız bir otoasimilasyon biçimidir. Kürtçe konuşana karşı merhamet ve şefkat beslenirken Türkçe konuşan ise gıptayla bakılacak kadar güzel ve alımlı, özenilecek kadar birikimlidir! 
Bir diğer nokta ise verilen/verilmek istenen şu mesajda gizlidir: Kürtçe “modern öncesi ebeveynlerin” konuştuğu dil olarak tercih edilmek “zorundayken”, genç ve eğitimli birey ise doğal olarak Türkçe’yi tercih edecektir.
Bu marazdan çıkarılabilecekleri, madde madde özetlemeye çalışacağım:
1) Eleştirilmesi gereken önemli bir husus, Kürtçe’nin “araçsal” konumun dışına çıkamamasıdır. Kürtçe, antikolonyal duruşun sembolik bir ögesi, önemli bir kalesi, daha da doğru ifadeyle, aracıdır. Bu “araçsallaştırma”, modern öncesi olanı imgeselleştirip otantik bir eser gibi görme ve gösterme yaklaşımının ürünüdür.
2) “Bilinç-duygu” ikileminde Kürtçe’nin yeri, “duygunun” en tenha köşeleridir. Kürtçe, arkadaşlık kurulamayacak kadar yaşlı ve hastadır; o yüzden ona ancak “korumacı“ ve “temiz” duygular beslenir. Bu hasta ve yaşlı dille çatışma olmaz; çünkü onunla kurulacak ilişki o kadar da derine gitmez! Ayrıca o, takatten yoksundur zaten. Ama “alımlı ve dinamik” Türkçe’yle her türlü ilişki kurulabilir. Eşit düzeyde olduğu için kendisini savunabilecek cesareti ve gücü vardır. “Alımlı ve dinamik” dil, çatışmaya da hazırdır, barışmaya da. “Bilincin” çelik iradesinin karşısında “duygunun” en savunmasız saiklerinin direnme şansı yoktur.
3) “Anadil” vurgusu antikolonyal bir reflekse dönüşürken, “anadilin” kendisi “yabancı dillerin” varlığı karşısında esamesi okunmayacak cinstendir. “Turist” gibi, selamlama ve vedalaşma faslında tatlı ve sempatik bir edayla kendine yer bulan “anadili”, aradaki esas bölümü ise “yabancı dile” bırakacak kadar hoşgörülü ve centilmendir. Selam ve hatır isteme faslında anadil kullanmak, özgüven kazandırması itibariyle kafidir. 
Anadili, ancak yemek menüsünde baharat olabilecek kadar vazgeçilmezdir.
HDP’nin seçim propagandası üzerinden anlamaya/anlatmaya çalıştığım, fakat kuşkusuz orayla sınırlı olmayan (hatta bu yazının dilini de bir ölçüde belirleyen) yaklaşım sorununu, mutlaka daha güçlü, daha yaygın tartışmalı; sonuçları hiç geciktirmeden pratiğe dökmeliyiz.

Bu yazı 22 Eylül 2015 Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı

Oryantalizmin dorukları

Yaşlı Kürtçe, genç Türkçe!

• Kürt sanatında acı kendini başkalarına anlatmanın aracıdır. Hep anlatmak ister, bu yüzden egemenin dilini ondan daha iyi öğrenecek kadar azimlidir. Azimli olduğu için takdir edilmeyi bekler hep.

‘Saf Kürt profili’ni görsel sunumlarda temsil eden kahramanlar, Kürtçe’nin hangi yüzlerde kendine hayat bulduğu ve ‘acı’sının sunuş biçimi hep ‘egemen ulus’ ve onun devleti bağlamında tartışıldı. Bu yüzden kendine karşı korumacı ve hep sorunu egemen devlet bağlamında ele alma tembelliğinin geliştiği söylenebilir. Son dönem Kürt sinemasından, televizyonculuğuna, ticari ve sosyal tanıtım videolarından, fotoğrafçılığına kadar bize sunulan ‘saf Kürt profli’, sorunlu bu sebeple tartışılmaya değer bir konudur.
Katliamlarla yüz yüze kalmış toplumların sanatının mayasının acı oluşturur. Kürtler de bu mayayı kanlarıyla ödeyen toplumlardan biridir. Sanatını her nüvesinde benliğinin acıdığını hissetirir. Müziğinden tutalım sinemasına kadar, edebiyatından resmine kadar kesif bir hüzün vardır. Hep yardım bekleyen gözlerle etrafa bakınır. Onu anlayana duyduğu minnetarlık bir ömür sürer. Hep bekleyendir, belki geçen bir yolcu ona bir sırrını fısıldar, diye. Hep unutandır, başkalarına kaybettiklerini hatırlatmak için çıktığı yolda. Ömrünü geri kalanlara hediye etmeye hazır ruhu yaşlı bir acıyandır.
Acıyan toplumlar aynı zamanda zengin bir yas tutma kültürüne sahiptirler. Yas tutmak bireysel bir edim olmanın ötesinde kendi içinde bir davranış kurallarına ve ritüellere bağlı ortak bir kültüre dönüşür. Ve mesele kendisine ait olanı anlatmaya gelince yas tutar konumdadır, kendisine ait olan ile sadece sorunu işaret eder tabiri caizse parmak basar.

Kürt sanatında ‘acı’nın sunumu
 Kürt sanatında acı kendini başkalarına anlatmanın aracıdır. Hep anlatmak ister, bu yüzden egemenin dilini ondan daha iyi öğrenecek kadar azimlidir. Azimli olduğu için takdir edilmeyi bekler hep. Herkese ulaştırmak, duyurmak istediği ‘acı’yı ne kadar derinden hissetiğinin anlaşılması için hep fark edilmek istenir. Yalnız hissedilen acı bencilliktir, bir an önce kitlelere ulaşılması gerekir!
Kitlelere ulaştırılmaya çalışılan ‘acı’nın sunumu Türkçe’nin gözüyle resmedilmeye çalışıldığı için Kürt sinemasının ve görsel basınının ortaya çıkardığı imgeler ve algısı sorunludur. Özellikle Kürt sinemasında Kürt’ün kendine ait olan her şeyi yaşlı olan bir kareketerde kendine hayat bulur. Genç ya da çocuk karekterler ise ‘iki dil iki toplum’ arasında gidip gelen sarkac gibidir. Ama ibre hep egemen kültürden yanadır.
Kürt sinemasında yaşlı ve genç/çocuk karekterlerin kuşak, kültür çatışmasını, bolluğunu asimilasyon politikalarını izdüşümü olarak yorumlamak ne kadar gerçekçidir. Neden hep yaşlı anne, baba Kürt’ün dilini, kültürünü temsil ederken bir gözü hep topraktadır. Ne anlatılmak isteniyor bununla? Kör kör parmağım gözüme acıları mı başkalarına ya da bize hatırlatıyor, yoksa Kürtçe’nin ömrünün son demlerinde olduğunu kanıksatmaya mı? Belki acımasız bir eleştiri olarak kabul edilebilir, fakat bu durum ortaya çıkan ürünlere bakıldığında istisna olmaktan çıkıp kurala dönüşmüş durumda.

Egemene benzemek
Çünkü hep genç karekterlerin gözü yukarılarda ‘dev’ olarak gördüklerinde. Egemeni olmadan düşünülümez, hayal dahi edilemez. Hep ondan kaynaklı doğan yarayı gösterir. Yarasını çok sever, ona herkesin dokunmasını ister. Kimse kalkıp kıyıda köşede ölen yaşlı Kürtün yerini alacak birkaç genci bulalım demiyor ama egemenini bu kadar albenili sunması neye hizmet ediyor? Bu sebeple Kürt sinemasının bazı filmlerle yapmak istediğini anlamak zor. Egemenlerin gönüllerini serin tutmak, peyderpey ona benzediğimiz için müsterih olmasını telkin etmek adına, Kürt izleyiciye verilen mesaj bir şeylerin ölmek üzere olduğunu kanıksatmaktan başka bir şey değildir.
Yılmaz Güney’in bir dönem sinemasında canladırdığı Kürt tiplemelerinin güncellenmesidir. Çünkü Yılmaz Güney filmlerinden eski olan Kürt tiplemesini yerle yeksan ediyordu ama yerine kimin geleceğini sorusunu cevapsız bırakıyordu. Günümüzde de ekseriyet Kürt sinemasında da genç ve çocuğun yönünü nereye çevirdiği belli değildir.

Modern formlar ve üst kimlik
Bir diğer sorunlu alan görsel medyadır. Daha yaygın ve ulaşılabilr olduğu için daha çok  eleştirilmesi gereken bir alandır aynı zamanda. Tanıtım reklamlarında, dizilerde, özel programlarda modern öncesi bütün tınılar ak saçlı, ak örtülü teyzelerde amcalarda Kürtçe ile buluşturulurken, modernitesini kendi dinamikleriyle yaşamamış genç nesil travmatik bir biçimde modern formlar yani ‘üst kimlik’le hitap edecektir bizlere. Egemenlerin vermek istediği mesajı daha gözü yaşlı ve alıştırarak bizlere anlatmaya çalışır.
Bu tür görsellerin kullanımı rıza ile kendine yabancılaşmayı üretir. Bu noktada teşvik falan da istemiyor kimse, ama Kürtçe ve Kürdistani olan öğeleri ömür metofurunda hep son demlere tahsis etmek, asimilasyoncu görülen devlete gerek kalmaksızın onu yapacağı işten fazlasını ifa etmektir.
Kürdistan il, ilçelerinde gezen bir muhabirin görece yaşlı kadınlara Kürtçe mikrofon uzatırken gençlere Türkçe uzatmasının hatta bazen ısrar etmesinin politik izahını yapmak en kolaydır.
Popülerin kültürün diziler, klipler üzerinden Kürdistan’daki bütün evlere girmesi ile zaten gençler o dizilerdeki yeterince alımlı ve düzgün konuşan gençlere özeniyor, bunun yanında Kürt kurumlarının da kendi görsel sunumlarıyla bunu tamamlıyor olması asıl ‘acı’mızdır.
Her şeyi savaş ile açıklama hastalığından kurtulmadıkça bu tür konuları daha çok tartışacağız.
Son olarak, farzı misal Kürtçeyi yaşama ve yaşatma derneği kurmaya kalkışsak birçok Kürt ve dostu o derneğe üye olmak ister, duyarlılık gösterir. Çünkü Kürtçe’yi ‘acı’ çekerken görmek dokunaklı ama izlenilmeye değerdir.

Bu yazı 21 Ocak 2016 Yeni Özgür Politika gazetesinde yayımlandı

Tonguç Ok: Herkes dikare fêrî Kurdî bibe

Herkes dikare fêrî Kurdî bibe 

• Girtiyê siyasî Ok: Ergatîvî ji bo şagirtan metelhişt be jî bi dîtîna min tiştekî ewqas dijwar nîn e. Bi semaxkirin û şixûlînê mirov dikare ji heqê wê dekeve. 

Tonguç Ok şoreşgerekî Tirk e û bi ser gotina hevalekî xwe yê PKK´yî xwe fêrî Kurdî dike.

Tonguç Ok ev 18 sal in ku girtiyekî siyasî ye û li girtîgehê dest bi wergêriyê kiriye. Beriya ku bikeve girtîgehê fêrî Ingilîzî bûbû her wiha di girtîhê de fêrî sê zimanên nû dibe. Pêşî Spanî pey re Îtalî û herî dawî jî fêrî Kurdî dibe. Girtîgeh ji bo wî dibe zanîngeh. Tonguç Ok heta niha sê pirtûk wergerandine Kurdî. Ew sê pirtûk "Manîfestoya Partiya Komunîst (Karl Marx- Friedrich Engels), Marksîzm û Pirsgrêkên Zimanzaniyê (J.V. Stalîn), Divê Çi Bê Kirin (V.I. Lenîn) in. Ok şoreşgerekî Tirk e û bi ser gotina hevalekî xwe yê PKK´yî xwe fêrî Kurdî dike.

Kurd ji ber ku bindest in, li xwe bi berçavkên serdestan dinihêrin. Nikarin bi awayekî zanistî li zimanê xwe binihêrin ji ber ku bi zimanê serdest hînî zanyarî û zanistiyê bûne. Derûnî û hişmendiya bindestiyê çavê giyana Kurdî kor, zimanê wî lal kiriye. Gava bixwaze biqîre jî divê bi zimanê serdest biqîre, bêhna xwe berde. Mirov dikare di warê hişmendî û pergal a polîtîk de qala dekolonyalîzma Kurdistanê bike. Lê di warê giyan û çandê de hê jihevderxistineke Kurdî û Kurdewar pêk nehatiye. Lêwre têkiliya mirovên Kurd bi Kurdî re têkiliyekî "bêmirêz" e. Ji bo ku giyan û hiş bi Kurdî be, divê "Kurdê bêmirêz" di derhişê xwe de bi qasî serdestê xwe "bedew" be. Hinek Kurd ên kurdîneaxêv ji bo fêrnebûna Kurdî gelek sedeman derdixin pêş. Lê ew sedem ji holê rabin jî ew kes nikarin fêrî Kurdî bibin. Ji ber ku her tim bi cîhaza bindestiyê li Kurdî binihêrin, bi salan li hepsê, li çiyê û di nav gel de jî bimînin rola Kurdî di jiyana wî/ê de naguhere. Lê mînaka Tonguç Ok derdixe pêş ku gava mirov bi tenê bi awayekî zanistî jî li Kurdî binêhêre dikare bi rehetî fêrî Kurdî bibe. Ne hewcê ye ku mirov mijarê polîtîze bike û jixwe carinan Kurdî ji ber sedemên polîtîk li paş dimîne.  Mirov çawa zimanên din hîn dibe dikare Kurdî jî bi wî hawî di her astê de hîn bibe. Hînbûna Kurdî di mînaka Tonguç Ok de dixuye ku ne diyardeyeke "awarte" ye, berovajî "asayî" ye. Gava Kurdî wek zimanên din (derveyî nîqaşên polîtîk û rojane) bi awayekî zanistî tenê "ziman" were dîtîn û hesibandin wê çaxê fêrbûna Kurdî wê hêsan be.

Me pirsên xwe bi rêya nameyan ji Tonguç Ok re rê kirin, wî jî bi dilgermî pêşniyaza hevpeyvîna me qebûl kir û bersiva pirsên me da. 

Tonguç Ok kî ye? Wergêr, şoreşger, şagirt an jî gerokekî zimanan e, kijan ji wan e/in?

Bi rastî ne hesan e ku mirov xwe bide nasîn. Sala 1974'an li gundekî Avşaran ê bi navê Payasli ku ser bi navçeya Pinarbaşiya bajarê Kayseriyê ye ji dayîk bûme. Min dibistana seratayî li Kayseriyê xwend. Ji Lîseya Anadoluyê ya Bursayê mezûn bûm. Sala 1993'an ketim Zanîngeha Marmarayê, beşa zimanê Ingilîzî. Lê piştî du salan ji ber ku polês li min digeriyan ez ji zanîngehê veqetiyam. Di serê sala 1997'an de hatim girtin. Ji wê demê ve girtî me. Ji ber ku cezayê girtîgehê yê mûebbeta girankirî dane min, ev şeş sal in di çaviyeke Girtîgeha Kandirayê (F-2) de bi tena serê xwe me.

Dawiya şagirtiyê nayê. Rast e, ez şagirtê jiyanê me. Belê, ez fêrî çend zimanan bûme û heta niha min nêzî bîst pirtûk wergerandine. Digel vê yekê ez xwe wek wergêr nahesibînim. Ji fêrbûna zimanan hez dikim û heta ku ji destê min were li deryaya zimanan çeplan diavêjim. Ez şoreşger û komûnîst im; ya rast hewl didim bibim şoreşger û komûnîst.

Bi qasî em dizanin cenabê te li girtîgehê fêrî sê zimanên nû bûye. Ji bo te ezmûneke çawa bû di girtîgehê de fêrbûna zimanan?

Ji hêla fêrbûna zimanan ve avantajên girtîbûyînê hene, dezavantajên wê jî. Bi qasî ku têr bike wextê mirov heye. Ku tu vî wextî baş bi kar bînî, girtîgeh ji te re dibe dibistan. Lê ji hêla din ve, da ku mirov zimanê xwe bi pêş ve bibe divê zimanê ku fêr dibe di jiyana xwe de bi kar bîne. Ji ber ku ez ji vê derfetê bêpar im, min hewl da vê kêmasiya xwe bi xwendina rojname, kovar û pirtûkan; bi nivîsandina nameyan û bi guhdarîkirina weşanên radyoyên biyanî temam bikim. Dikarim bibêjim ku vê kêferata min encam dayê.

Cenabê te di nava îzolasyoneke dijwar de dijî. Tu dikarî ji me re hinekî qala pêvajoya hînbûna Kurdî bikî?

Ku ne şaş bim, sala 2006'an bû. Cîranên me yên çaviyê, hevalên PKK'yî bûn. Ji ber tecrîdê me nedikarî hevûdu bibînin, êvaran di dema woltayê de me dengê xwe di ser dîwaran re digihand hev û bi vî awayî qise dikir. Rojekê hevalê min ê hêja Nedîm Yilmaz ji min pirsî: " Hevalê Tonguç, tu bi Îngîlîzî dizanî, fêrî Spanî û Îtalî jî bûyî. Ma qet zimanê birayên xwe yên Kurd meraq nakî?" Pirsa wî bandoreke mezin li ser min kir. Min bi tenê karî bibêjim : "Çawa meraq nakim? Ma te pirtûk şandiye ku ez fêrî Kurmancî bibim." Sibehê wî pirtûkeke kevin û zerbûyî ya bi navê " Dersên Zimanê Kurdî" di ser dîwêr re ji min re avêt. Çîroka min a fêrbûna Kurmancî wiha dest pê kir. Di demek kin de ji hêla xwendin û nivîsandinê, min gellek rê kudandibû. Lê min dixwest bi Kurmancî biaxivim û bi hevalên xwe yên Kurd re bi zimanê wan ê zikmakî qise bikim. Bi vê mebestê em bi hevalên ji doza PKK'ê yên li girtîgehê re derketin sohbeta navxweyî. Ev ji bo min derfeteke bêhempa bû. Bi saya van sohbetan min ji hêla axaftinê ve jî Kurmanciya xwe bi pêş ve bir.

Çavkaniyên ku te ji bo fêrbûna Kurdî sûd ji wan wergirt di warê zanistî û çawanî de berhemên çawan in? Bi çavekî wergêr û şagirt dîtîna te çi ye ji bo wan berheman?

Dema mirov van çavkaniyan dinirxîne, divê şert û mercan jî li ber çavan bigire. Her kes weşanên Oxfordê diecibîne, lê divê neyê jibîrkirin ku Oxford saziyek 500 salî ye.

Bêguman hinek kêmasiyên çavkaniyên ku min ji bo fêrbûna Kurdî sûd jê wergirt hene. Lê bêyî van çavkaniyan min nedikarî fêrî Kurmancî bûma û klasîkên Marsîzmê wergerandana. 

Pirtûkên rêzimanî yên Samî Tan, ferhenga Zana Farqînî, weşanên Enstituya Kurdî bi rastî berhemên hêja ne. Zimanzanên Kurd xwe bixwe gihandine û digel hemû bêderfetî û astengiyan berhemên baş pêşkeşî me kirine. Bi rastî ew jî serkeftinek mezin e û bixwe hêjayî teqdîrê ye. Da ku berhemên bêkemasî bêne afirandin zanîngeh. akademî û derfetên dewletê divên.

Di rêzimana Kurdî de du mijarên dijwar û girîng hene; ergatîvî û tewang. Di fêrbûna Kurdî û wergêrî de ew her du mijarên sereke ji bo te zehmetî derxistin? 

Di serî de bi rastî ez heyîrî mam. Min rê û rêbaza fêrbûna zimên dizanî, lê belê qet li benda tiştekî bi vî rengî (ergatîvî) nebûm. Ez piçekî tengav bûbim jî, bi demê re ez hînî vê yekê bûm. Hevalekî min heye, wî jî bi min re dest bi fêrbûna Kurmancî kiribû. Lê belê wî kir û nekir, ergatîvî bi serê wî neket. Ji ber vê dev jê berda. Ergatîvî ji bo şagirtan metelhişt be jî bi dîtîna min tiştekî ewqas dijwar nîn e. Bi semaxkirin û şixûlînê mirov dikare ji heqê wê dekeve.

Berhemên ku cenabê te wergerandine Kurdî berhemên Marksîstî û zanîstî ne. Gelo karê wergêrên Kurdî li gor zimanên din hinek zehmettir dike?

Bi ya min, na. Wergerandina bo Tirkî çiqasî zehmet e, wergerandina bo Kurdî jî ewqasî zehmet e. Ne zêde ye ne jî kêm. Hebanoka peyvan a zimanê Kurdî gelekî dewlemed e. Zimanê Îngîlîzî, bo mînak , hebanoka xwe ya peyvan ji sedî heftê/heştê ji latînî girtiye. Lê belê îro hemû zanyarên cîhanê yên xwedî gotin gotarên xwe ne bi Latînî, bi Îngilîzî dinivîsin. Wek tê zanîn, sedema vê ne dewlemendiya zimanê Ingilîzî ye, dewlemendî û serdestiya emperyalîzma Anglo-Saksonan e.

Kurdî zimanekî gelekî dewlemend û qedîm e. Bingeha wê xurt e. Lê belê ji ber sedemên ku tên zanîn, bi qasî zimanên din neşixulandî ye. Divê mirov xizanî û neşixulandîbûnê tevlî hev neke. Ez dikarim bi dilekî rihet bibêjim ku hemû berhemên zanistî yên lîteratura cîhanê dikarin bo Kurdî werin wergerandin.

Niha tu li ser çi dixebitî, çi mar di destê te de hene?

Vê gavê ez serê xwe bi pirranî bi lîteratûra Spanyolî diêşînim. Dibe ku di demên pêş de berhemek ji lîteratûra Spanî wergerînim Kurdî. Niha qîma xwe bi xwendin û lêkolînê tînîm.

Ev hevpeyvîn 7´ê Îlonê 2015 di rojnameya Yeni Ozgur Poltika de derçû

Xeyala Kurdî ya Bochenskayê

• “Kêfa min ji çirokên wî re pir tê û ji pêvajoya wergerandina wan re. Ew seruvenek e, seruveneke ne tenê bi zimanê Kurdî, her wiha bi zimanê Polonî ye jî. Ji ber ku divê li peyvên Polonî yên guncan pir bigerim.” 

Joanna Bochenska a Polon ku ji Kurdî çîrok û helbestan werdigerîne zimanê Polonî herî dawî di kovara Fritillaria Kurdica (Bulletin of Kurdish Studies) de çar çîrokên Mehmet Dîcle wergerandin Polonî. 

Joanna Bochenska li Polonyayê di Beşa Zanistên Kurdî ya Pişka Îrannasiyê li Enstîtuya Zanistên Rojhilatnasiyê ya Zanîngeha Yagiellonskî de dersên Kurdî dide xwenkarên Polon û her wiha pêşengiya derxistina kovara Fritillaria Kurdica dike. Heta niha 15 hejmara Fritillaria Kurdica derçûne û tê de li gel kurteçîrokên Helîm Yûsiv, Hesenê Metê, Selahattîn Bulut, Jan Dost û helbestên Jana Seyda bi wergera Bochenska bi zimanê Polonî derketin pêşberî xwendavanên Polonî. 

Fritillaria ku tê wateya kulîlka guldixwîn li gel nivîsên bi zimanên Ingilizî û Polonî nivîsên Kurdȋ, Rûsȋ û Tirkȋ jî dihewîne. 

Em bi lêkolîner, wergêr Joanna Bochenska re di der barê wêjeya Kurdî û serhatiya wê ya wergerê de avixîn.

Çîrokên ji malbata Celîlan heta Mehmet Dîcle 

Me ji Bochenska pirsî ku gelo heta niha metneke edebî (helbest, roman, çîrok û hwd.) ji Kurdî bo Polonî hatine wergerandin an çîrokên wê wergerandine di vî warî de yekemîn in. Bochenskayê pirsa me wiha bersivand: ”Di destpêkê de min ji bo teza doktoraya xwe û kitêba xwe ya li ser edebiyata Kurdî ya ku sala 2011’an çap bû wergerên kurt hazir kirin, parçeyên tekstê, le wê demê ev bi alikariya zimanê Tirkî bû, Kurdiya min ne ewqas baş bû.

Lê heta îro min çend projeyên wergera wêjeya Kurdî bi dawî kirin:

* Wergera çirokên ji berhevkirina malbata Calîlan, ev proje sala 2011’an destpêkir û sala 2014’an bû pirtûkeke xweşik ya ku namzeta pirtûka salê ji nav pirtûkên zarokan di çarçoveya wênekeşî de bû. Ji weşanxaneya Namas hatibû çapkirin.

* Sala 2013 di çarçoveya projeya me ya lêkolînî de min kurteçirokên Selahattîn Bulut, Hesenê Metê, Helîm Yûsiv û Jan Dostî digel helbestên Jana Seydayê çap kirin di kovara me de ya bi navê Fritillaria Kurdica(Bulletin of Kurdish Studies) de.

* Sala 2014 min helbestên Kurdî yên helbestvanên ji çar parçeyên Kurdistanê, yên jin û mêr, yên Soranî û Kurmancî çap kirin. Lê îcar ne tenê wergerên min têda hebûn hem jî wergerên Hatif Janabî hebûn. (yên ji Erebî). Hatif Janabî Ereb e, helbestvan e, li Polonyayê dijî , li zanîngeha Warszovayê dixebite û ji çanda Kurdî hez dike. Loma min wergerên wî yên dema berê hazirkirî bûn jî çap kirin. Ji bilî vê çend hevalên min yên soranîaxev ji bo min alîkar bûn bo wergerandina helbestên Soranî. 

* Niha min kurteçirokên Mehmet Dîcleyî çap kirin.”

Ew seruvenek e

Mehmet Dîcle, nivîskarekî ciwan e û heta niha sê pirtûkên wî yên çîrokan ji weşanên Avestayê derçûne; Nara, Asûs û Ta. Mehmet Dîcle di çîroknûsiya modern a Kurdî de nivîskarekî serketî ye. Dibe ku haya gelek xwendavanên Kurdî ji nivîskariya Mehmet Dîcle tunebe lê Bochenskayê çar çîrokên wî wergerandin zimanê Polonî. Joanna Bochenska wiha qala serhatiya xwe ya wergêriyê û çîrokên Mehmet Dîcle dike: ”Mehmet Dîcle nivîskarekî pir berhemdar e û ji bilî vê min xwest vê carê nivîskarekî ciwan bê pêşkêşkirin. Min çar çîrokên wî wergerandin: “Nara”, “Du Kanî”, “Kuça filan” û “Simîtfiroş”. Her yek aliyên cuda cuda yê wêje û potansiyela niviskariya Dîcleyî nîşan didin. Kêfa min pir ji çirokên wî re tê û ji pêvajoya wergerandina wan re. Ew seruvenek e, seruveneke ne tenê bi zimanê Kurdî, her wiha bi zimanê Polonî ye jî. Ji ber ku divê li peyvên Polonî yên guncan pir bigerim. Îcar bi saya berhemên wî ez vegerame helbestvanekî taybet yê Polonî, yê ku dema şerê cîhanê yê duyemin ji aliyê leşkerên Hitler hat kuştin, navê wî Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) e. Helbestên wî tijî peyvên reng û reng û dengan bûn, hîsa wî ya taybet ji bo berawirdikirinên xwezayî hebû, bi qasî ya ku Mehmet Dicleyî jî. Û dîmena etîk ya zehf xurt, naskirina êş û derd bi saya peyvên xweşik. Em çawa dikarin bi van peyvên bedew êşeke kûr bijîn û çawa hem derd hem jî kêfxweşiyeke mezin ji wan bistînin?

Estetîk û etîkî pir xurt û serkeftî li hev girê dide

Dicle bala min ya ku lêkolîner jî dikişîne ji ber ku ew mijarên estetîk û etikî pir xurt û serkeftî li hev girê dide û ev jî bi xwe babeta projeya lêkolîna min e (yanî nirxên estetîk û etîk di nav edebiyata Kurdî de). Ez zanim ku nivîskarên din jî hene, ez pir dixwazim zêde bixwînim û werbigerînim lê mixabin demê min pir kêm e û ev îş ne pir asan e, zehmet e. Ji ber îşên lêkolînî dema min ji bo wergerê kem e. Lê di pêşêrojê de dixwazim dem ji bo vê yekê veqetînim.”

Ev xeyala min e

Ev çend salên dawî wêjeya Kurdî di warê wergerê de deriyên wêjeya cîhanê yeko yeko vedike. Helbet ev prosesa danûstendina di nav zimanan de ne tiştekî hêsan e. Him berhêm biyanî bo Kurdî tên wergerandin, him jî berhemên Kurdî bo zimanên dîtir tên wergerandin. Bo nimûne romana nivîskarê Kurd Bextiyar Elî bi zimanê Almanî derçû, roman gelekî hat xwendin. Me ji Bochenskayê jî pirs kir ku gelo heger çîrokên wê wergerandine sibê dusibê wekî pirtûk bên çapkirin, dibe ku xwendavanên Polonî bi rêya Mehmet Dîcle edebiyata Kurdî binasin, bi ser ve bin: ”Erê, wisa dixwazim, ev xeyala min e û hêvî dikim pirtûk jî wê çêbe. Lê niha înternet jî serkaniyeke baş e û ez dibînim carna mirovên Polonî yên ku li derveyî welatê xwe dijîn û li Ewrûpayê rastî Kurdan tên malpera me û hejmarên kovara me kifş dikin, ev tê maneya çapkirina bê sinor. Hêvî dikim piştre dora kitêban jî wê bê.”

Divê Seyit Alp neyê jibîrkirin

Me dîsa ji Bochenskayê pirsî ku ji bo siberojê metnên Kurdî an jî nivîskarên Kurd hene ku  dixwaze wergerîne Polonî? Wê ev yek wiha bersivand: “Hene, lê kêfa min her car ji naskirina hûr hûr ya niviskariya yekî tê. Yanî ku çend yan hemû berhemên kesî binasim. Vê gavê werger asantir û balkêştir e. Deryayeke kûr û berfireh e. Berê ez bi berhemên Mehmet Uzun û bi taybetî yên Hesenê Metêyî, ji bili vê yên Jan Dost û Helîm Yûsivî mijûl bûm. Di nav nivîsên min de li ser edebiyata Kurdî hûn dikarin şopa vê yekê peyda bikin. Lê firsat nebû ku zêde wergerînim jî.

Nivîskarekî hebû ku niha navê wî tê ji bîr kirin ji ber ku bi Tirkî nivîsî bû, Seyit Alp. Derûniya lehengên berhemên wî xurt e û ger rojêk bixwazim vegerim zimanê Tirkî dixwazim karên wî wergerînim jî. Lê bila Kurd navê wî ji bîr nekin! Ew nivîskar bi ya min divê ji nû ve bête kifş kirin.”

Divê kursên ji bo biyaniyan zêde bin

Bi rêya Beşa Zanistên Kurdî ya Pişka Îrannasiyê li Enstîtuya Zanistên Rojhilatnasiyê ya Zanîngeha Yagiellonskî li Krakowê yê bajarê Polonyayê dersên Kurdî tên dayîn. Me ji Joanna Bochenskayê pirsî ku ji xeynî wê kes hene ku li ser Kurdî û wergera wê biqasî wê kamil bûne, wiha bersivand: “Na, mixabin, xwendkarên Polonî yên ku ez dersa Kurdî didime wan, Kurdî dixwînin lê dersên wan kem in, nikarin di çarçoveya van dersan de Kurdî baş fêr bin. 

Ez dibêjim divê Kurd îro li ser projeyên kursên zimanê Kurdî ji bo biyaniyan zêde bifikirin. Bêyî wê edebiyata Kurdî çawa bê naskirin? Ger biyanî dest bi xwendina Kurdî bikin, ev Kurd ku niha Kurdî nizanin, vê çaxê wê bixwazin zimanê xwe bizanin.

Ev hevpeyvîn 20´ê Çileyê 2017 di rojnameya Yeni Ozgur Poltika de derçû

1039